Erken Soğuk Savaş Ankara'sında Sinema Kültürü
Semih GÖKATALAY
Doktora Öğrencisi, Kaliforniya Üniversitesi, Tarih Bölümü, San Diego, ABD
sgokatal@ucsd.edu
ORCID ID: 0000-0002-1524-7079
DOI: 10.5505/jas.2019.39974
Öz Çalışmada, erken Soğuk Savaş dönemi Ankara’sında sinemanın oynadığı sosyal ve kültürel roller irdelenmektedir. Söz konusu dönemde, modern kitle iletişim araçlarının çoğu bulunmadığı için sinema, Ankaralının ender eğlence kaynaklarından birisi olmuştur. Ayrıca, incelenen yıllar, Türkiye’nin siyasi ve iktisadi açılardan Amerika Birleşik Devletleri’ne yakınlaştığı bir döneme denk gelmektedir. Türk-Amerikan yakınlaşması, sinema alışkanlıklarını ve sinema izleme eğilimlerini de yakından etkilemiştir. Bir yandan, Amerikan filmleri Türk sinema sektörüne damgasını vururken, bir yandan da, Hollywood aracılığıyla, Amerikan kültürünün Türkiye’de yayılması ve kabul görmesi söz konusu olmuştur. Amerikan filmleri ve gittikçe Amerikanlaşan sinema sektörü yediden yetmişe bütün Ankaralıların ilgisini çekmiştir. Sinema salonlarının fiziki koşullarından, seyircilerin maddi durumuna uzanan geniş bir yelpazede, pek çok etken, erken Soğuk Savaş Ankara’sında, sinema kültürüne şekil vermiştir. Birincil ve ikincil pek çok kaynağa başvurulan bu çalışmada, İkinci Dünya Savaşı sonrasında sinema kültürünün bir yandan Ankaralıların sosyal konumlarını gösterirken, bir yandan da, farklı sosyal grupları, sinema salonlarında bir araya getirmesi nedeniyle birleştirici bir rol üstlendiği tartışılmaktadır. Bir diğer deyişle, dönem içerisinde sayıları gittikçe artan sinema salonları sayesinde sinema, Ankara’da yaşayan bütün toplumsal kesimlerin yaşamında temel bir konuma sahip olmuştur. Anahtar sözcükler: Sinema, Erken Soğuk Savaş, Amerikan filmleri, Türk sineması, Türk filmleri, Ankara
Kaynakça
Acar, A. (2008). Soğuk savaş yıllarında Amerikan kültürünün Türkiye’ye girişinde basının rolü (1945-1960). Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Akbal, O. (1975). Garipler sokağı. İstanbul: Varlık.
Akgün, N. (1996). Burası Ankara. Ankara: Ankara Kulübü.
Amerika ile Kültür Anlaşması imzalandı. [Haber]. (1949, 28 Aralık). Cumhuriyet, ss. 1–4. Amerikalı sinema yıldızı Elaine Shepard.[Söyleşi]. (1949, 7 Mayıs). Zafer, ss. 4-5.
Andrew, E. (1983). Class in itself and class against capital: Karl Marx and his classifiers. Canadian Journal of Political Science, 16(3), 577–584.
Ankara nüfusu. (1952). Ankara Belediye Dergisi, 1(1), s. 46.
Ankara Sinemasında. [İlan]. (1945, 2 Ocak). Ulus, s. 6. x
Ankara’da ilk çocuk sineması. [Haber]. (1951, 19 Ocak). Zafer, s. 2.
Apaydın, T. (2009). Köy enstitüsü yılları. İstanbul: Literatür.
Arcayürek, C. (1985). Demokrasinin ilk yılları 1947-1951. İstanbul: Bilgi.
Artistlerin Türkçe adları. (1946, 17 Ağustos). Hollywood Dünyası, s. 3.
Atam, Z. (2011). Yakın plan yeni Türkiye sineması: Dört kurucu yönetmen. İstanbul: Cadde Yayınları.
Athanassopoulou, E. (1999). Turkey-Anglo-American security interests, 1945-1952: the first enlargement of NATO. London: Frank Cass.
Ay, L. (1949, 15 Şubat). Tiyatro. Cumhuriyet, s. 2.
Aytuna, H. (1948). Çocuklarımızın okuldışı hayatları. Ülkü, 2(20), 6.
Baydemir, A. (2005). Türk Sinemasının gelişimi 1895-1939. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Berktaş, E. (2010). 1940’lı yılların Türk Sineması. İstanbul: Agora Kitaplığı.
Bozis, Y. (1969). Sayılamalara göre Türk Sineması’nın ekonomik durumu. Genç Sinema 1(4), 3-7.
Bu Pazartesi Park Sinemasında. [Haber]. (1945, 21 Temmuz). Ulus, s. 4.
Büyük Sinema. [İlan]. (1950, 28 Ekim). Zafer, s. 6.
Büyük Sinema. [İlan]. (1954, 26 Haziran). Ankara Ekspres, s. 4.
C.H.P. (1946). C.H.P. Ankara merkez ilçesi 1946 kongresi. Ankara: Çankaya Matbaası.
Cahide Sonku Ankara’da. [Haber]. (1954, 11 Nisan). Her Gün Ekspres, s. 1.
Cantek, L. (2000). Türkiye’de Mısır filmleri. Tarih ve Toplum, 34(204), 351-358.
Cebeci Sineması. [İlan]. (1950, 22 Ocak). Zafer, s. 6.
Cemiyet hayatı. [Haber]. (1954, 14 Şubat). Ankara Ekspres, s. 4.
Cemiyet hayatı. [Haber]. (1954, 9 Haziran). Ankara Ekspres, s. 4. S. Gökatalay, Erken Soğuk Savaş Ankara’sında Sinema Kültürü
Cumhuriyet Halk Partisi Fonu. (20.03.1950). (Dosya No: 490.1.0.0.1215.34.1). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi (BCA), Ankara.
Cumhuriyet Halk Partisi Fonu. (21.8.1950). (Dosya No: 490.1.0.0.1209.13.3). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi (BCA), Ankara.
Çiçek Sinemasında. [İlan]. (1949, 29 Ağustos). Zafer, s. 5.
Çocuk filimleri. [Haber]. (1949, 14 Haziran). Akşam, s. 4.
Çocuk sineması. [Haber]. (1951, 9 Mart 1951). Zafer, s. 3.
Decherney, P. (2005). Hollywood and the culture elite: How the movies became American. New York: Columbia University Press.
Duman, S. (2012). Kasabadan metropole Ankara: Eski sokaklar, yeni hikayeler. Ankara: Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı.
Edelman, R. (2000). Serious fun. Los Angeles: Oxford University Press.
Ekmekçi, M. (1992, 17 Aralık). Ankara notları: Can Yücel babasını anlatıyor. Cumhuriyet, s. 12.
Elaine Shepard Ankara’yı geziyor. [Haber]. (1949, 5 Mayıs). Zafer, s. 1.
Esen, S. K. (2010). Türk Sinemasının kilometre taşları: dönemler ve yönetmenler (2. Basım). İstanbul: Agora Kitaplığı.
Esrar ve eroin. [Haber]. (1953, 10 Aralık). Zafer, s. 1.
Evren, B. (1999). Sinemamızda akımlar, modalar ve salgınlar. Oya Baydar ve Derya Özkan (Ed.) Cumhuriyet modaları: 75 yılda değişen yaşam, değişen insan içinde (ss. 129-138). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
Eroğul, C. (2013). Demokrat Parti: tarihi ve ideolojisi. İstanbul: Yordam Kitap.
Filim yıldızı müsabakasının son elemeleri dün gece yapıldı. [Haber]. (1954, 27 Şubat). Ankara Ekspres, s. 1.
Film yıldızları. [Haber]. (1954, 26 Şubat). Ankara Ekspres, s. 1.
Filmer, C. (1984). Hatıralar. İstanbul: Emek Matbaacılık ve İlâncılık.
Gökatalay, S. (2016). Turkish press and the early Cold War (19451950). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Gökmen, M. (1989). Başlangıçtan 1950’ye kadar Türk sinema tarihi ve eski İstanbul sinemaları. İstanbul: Denetim Ajans Baskıevi.
Güneş, G. (2013). İkinci Dünya Savaşı yıllarında Ankara’da günlük yaşam. Ankara: Alter Yayıncılık.
Gürmen, P. T. (2007). Bir halk sinemacısı: Osman Fahir Seden. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Güvemli, Z. (1960). Sinema tarihi: başlangıcından bugüne Türk ve dünya sineması. İstanbul: Varlık.
Halkevi’nde Sinema. [Haber]. (1947, 7 Ocak). Ulus, s. 2.
Halkın dertleri. [Haber]. (1949, 3 Mayıs). Zafer, s. 4.
Hirsch, E. E. (2008). Anılarım: Kayzer dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk ülkesi (Fatma Suphi, Çev.). Ankara: Tübitak.
Hirst, S. J. (2017). Soviet orientalism across borders: documentary film for the Turkish Republic. Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, 18(1) (2017), 35-61.
Hollywood Dünyası. (1945, 16 Haziran). Hollywood Dünyası, 2(84), 1.
Hollywood yıldızlar ve sinema. [Haber]. (1945, 5 Ocak). Ulus, s. 5.
İki kadın 60 kişinin tecavüzüne uğruyordu. [Haber]. (1949, 7 Temmuz). Kudret, ss. 1, 6.
İşçen, Y. (2018, 20 Eylül). Ulus’un eski sinemaları. Ankara Kent Yazıları web sitesinden: http://yavuziscen.blogspot.com adresinden erişildi.
İşçen, Y. (2018, 21 Eylül). Yenişehir’in eski sinemaları. Ankara Kent Yazıları web sitesinden: http://yavuziscen.blogspot.com adresinden erişildi.
İşçen, Y. (2018, 22 Eylül). Bahçelievler’in eski sinemaları. Ankara Kent Yazıları web sitesinden: http://yavuziscen.blogspot.com adresinden erişildi.
Kanun No: 1593. Umumî Hıfzısıhha Kanunu. (1930, 6 Mayıs). T.C. Resmî Gazete, 8895-8910.
Kanun No: 2154. Halkevleri için ithal olunacak radyo ve sinema makinelerinin muamele vergisile gümrük ve oktruva resimlerinden istisnası hakkında kanun. (1933, 27 Nisan). T.C. Resmî Gazete, 2402.
Kanun No: 4741. 1945 yılı 7 Aylık Bütçe Kanunu. (1945, 1 Haziran). T.C. Resmî Gazete, 8736-8743.
Kanun No: 5561. 1950 Yılı Bütçe Kanunu. (1950, 1 Mart). T.C. Resmî Gazete, 17896-17902.
Kanun No: 6507. 1955 Malî Yıl Muvazenei Umumiye Kanunu. (1955, 28 Şubat). T.C. Resmî Gazete, 11186-11189.
Karagözoğlu, İ. (2004). Ankara’da sinemalar vardı...: bir sinema makinistinin penceresinden o günlerin resmi olmayan tarihi. İstanbul: Bileşim.
Karay, R. H. [1949] (2009). Anahtar. İstanbul: İnkılâp.
Kayador, V. (2000). Bir zamanlar Ankara sinemaları. Kebikeç, 9, 157-170.
Kemal, M. (1983). Türkiye’nin kalbi Ankara. İstanbul: Çağdaş.
Khalidi, R. (2009). Sowing crisis: The Cold War and American dominance in the Middle East. Boston: Beacon Press.
Komşuoğlu, Z. (1954, 3 Mart). Film yıldızı Filiz Barlas. Ankara Ekspres, s. 2.
Lee, P. K. (1943, 28 March). Influence of films abroad. The New York Times, s. 153. Malik, H.A. (1933). Türkiye’de sinema ve tesirleri. Ankara: Kitap Yazanlar Kooperatifi.
Marx, K. (2013). The eighteenth Brumaire of Louis Napoleon (D. de Leon, Çev.). Milwaukee: Wiseblood. (Orijinal basım1852)
McGhee, G. (1990). The US-Turkish-NATO Middle East connection: how the Truman Doctrine and Turkey’s NATO entry contained the Soviets. London: The Macmillan Press.
Mortaş, A. (1949). Büyük Sinema - Ankara. Arkitekt, 205-206, 3-13.
Müsabakamız. [Haber]. (1952, 29 Kasım). Ankara’da Bu Hafta, s. 5.
Niçin çıkıyoruz? [Haber]. (1951, 25 Kasım). Sine Magazin, s. 3.
Önce ne idiler... [Haber]. (1951, 3 Aralık). Sine Magazin, s. 7.
Öymen, A. (2004). Değişim yılları. İstanbul: Doğan Kitap.
Öymen, A. (2012). Bir dönem çocuk. İstanbul: Doğan Kitap.
Özgüç, A. (1988a). Türk sinemasına damgasını vuran on kadın. İstanbul: Broy.
Özgüç, A. (1988b). Türk sinemasında cinselliğin tarihi. İstanbul: Broy.
Özgüç, A. (1990). Başlangıçtan bugüne Türk sinemasında ilk’ler. İstanbul: Yılmaz.
Özgüç, A. (1993). 100 filmde başlangıcından günümüze Türk sineması. Ankara: Bilgi.
Özgüç, A. (1996). Türk film yapımcıları sözlüğü. İstanbul: FİYAP Film Yapımcıları Derneği. Özgüç, A. (2007). Cahide Sonku (Peçete kağıdındaki anılar). İstanbul: +1 Kitap.
Özgüden, D. (2010). ‘Vatansız’ gazeteci: Cilt 1: Sürgün öncesi. İstanbul: Belge.
Özön, N. (1962). Türk sineması tarihi: Dünden bugüne, 1896-1960. İstanbul: Artist Reklam Ortaklığı.
Özön, N. (1966). Türk sinemasına eleştirmeli bir bakış. Yeni Sinema Dergisi, 1(3), 6-18.
Özön, N. (1968). Türk sineması kronolojisi, 1895-1966. Ankara: Bilgi.
Özön, N. (1995). Karagözden sinemaya Türk sineması ve sorunları 1. cilt. Ankara: Kitle.
Öztürk, S.R. (2017). Türkiye’de sinema. Faruk Alpkaya ve Bülent Duru (Ed.) 1920’den günümüze Türkiye’de toplumsal yapı ve değişim içinde (ss. 457-478). Ankara: Phoenix.
Özuyar, A. (2004). Babıâli’de sinema. İstanbul: İzdüşüm.
Park Sinemasında. [İlan]. (1945, 1 Ocak). Ulus, s. 6.
Pryor, T. M. (1943, 10 October). Competition ahead. The New York Times, s. 105.
Safiye Ayla ve arkadaşları geliyorlar. [İlan]. (1945, 24 Ocak). Ulus, s. 6.
Scognamillo, G. (2010). Türk sinema tarihi. İstanbul: Kabalcı.
Sinemada kavga. [Haber]. (1947, 1 Ocak). Ulus, s. 2.
Sinemada garip bir hadise. [Haber]. (1952, 28 Mart). Akşam, s. 1.
Sinemada nara atan adam. [Haber]. (1953, 1 Nisan). Demokrat Ankara, s. 2.
Sinemada sarkıntılık. [Haber]. (1953, 8 Nisan). Demokrat Ankara, s. 2.
Sinemalar ve eğlence yerleri. [Haber]. (1950, 1 Mayıs). Zafer, s. 2.
Shaw, T. (2007). Hollywood’s Cold War. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Soysal, S. [1973] (2001). Yenişehir’de öğle vakti. Ankara: Bilgi Yayınevi. (Orijinal basım 1973)
Şenyapılı, T. (2004). “Baraka”dan gecekonduya - Ankara’da kentsel mekânın dönüşümü: 1923-1960. İstanbul: İletişim.
Tamusta, B. (2010). Preferences of audience during development of Turkish Cinema 1950-1980. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Teksoy, R. (2008). Turkish Cinema. İstanbul: Oğlak Yayıncılık.
Thompson, K. (1985). Exporting entertainment: America in the world film market, 1907-34. London: British Film Institute.
Toker, M. (1990). Demokrasimizin İsmet Paşa’lı yılları 1944 -1973 / Tek Partiden Çok Partiye 1944–1950. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). İstatistik göstergeler, 1923-2011. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.
Yavuztürk, G. M. (2013). Ankara’da yayımlanmış sinema dergilerinin kısa tarihçesi. Ankara Araştırmaları Dergisi, 1(2), 79-92.
Yazman, S. C. (1948, 17 Mart). Kadının, arkasından koştuğu şeyler. Yeni Holivut Magazin, s. 6.
Yeşilkaya, N. G. (2003). Halkevleri: İdeoloji ve mimarlık. İstanbul: İletişim.
Yıldız seçimi rezaletinin içyüzünü ifşa ediyoruz. [Haber]. (1954, 5 Mart). Ankara Ekspres, s. 1.
Yıldız seçimi rezaletinin içyüzünü ifşa ediyoruz. [Haber]. (1954, 6 Mart). Ankara Ekspres, s. 1.
Yüksel Sinemasında. [İlan]. (1949, 25 Ağustos). Zafer, s. 6.
Zileli, G. (2004). Ev (1946- 1954). İstanbul: İletişim