Trakya'da Yaşayan Amuca Bektaşilerinde Nevruz Erkânı

by Mehmet Ali Yolcu

TRAKYA’DA YAŞAYAN AMUCA BEKTAŞİLERİNDE NEVRUZ ERKÂNI^[1]
THE ERKÂN OF NOWRUZ IN AMUCA BEKTASHIS LIVING IN THRACE

Mehmet Ali YOLCU^[2] Saygın Kamil CELEPOĞLU^[3]

ÖZ: Toplumlar sadece maddi varlıklarından ibaret değildir. Onları diğer toplumlardan ayıran en önemli unsurları kültürel miraslarıdır. Birikimli olarak oluşan ve toplumun esas kimliğini oluşturan bu mirasların hem korunması hem de gelecek kuşaklara aktarılması, geçmiş ile gelecek arasında kurulacak köprülerin temellerini oluşturmaktadır. Bu kültürel miraslardan birisi olan Nevruz ya da bahar bayramı genel anlamda din ya da ulus ayrımı olmaksızın çok eski dönemlerden beri kutlanıla gelen bir bayram olarak karşımıza çıkmaktadır. Hemen hemen tüm toplumlar tarihsel süreç içerisinde kendi inanma ve gelenekleri ile yoğurarak, temelde amaç aynı olsa da Nevruz’a dair birtakım inanmalar ve gelenekler oluşturmuşlardır. Günümüzde daha çok Trakya ve Bulgaristan’ın bu bölgeye olan sınırında yaşayan Amucalar da Nevruz’a dair geleneklerini ve bu gelenekler etrafında oluşan inanmalarını canlı tutan ender topluluklardan biridir. Bu çalışmada geçmişten getirdikleri kültürel miraslarının yanında çeşitlenme ve değişiklikler ile zengin bir kültürel birikime ve inanç çeşitliliğine sahip olan Amucaların Nevruz’a dair inanma ve uygulamaları, saha araştırması yoluyla derlenmiş ve veriler analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Amucalar, Nevruz, Bektaşilik, Trakya, gelenek.

Sonuç

Trakya ve Balkan Türklüğünün özgün bir topluluğu olan Amucaların tarihsel süreç içerisinde sahip oldukları zengin miraslarının bir parçası olan Nevruz geleneklerini korumayı başardıkları söylenebilir. Amucalar için Nevruz’u sadece bir bahar bayramı olarak değerlendirmek yanlış olacaktır. Amucalarda Nevruz aynı zamanda ritüelistik ve törensel yönleriyle dikkat çekmektedir. İslam öncesi motiflerin yanında İslami inançlarla harmanlanmış Nevruz’a Hz. Ali’nin doğduğu gün, Hz. Ali ile Hz. Fatma’nın evlendiği gün gibi çeşitli anlamlar da ekleyen Amucalar, ortaya çıkan bu senkretizmle hem bayram hem de kutsal gün olarak algılanabilecek bir Nevruz algısı oluşturmuşlardır.

Ülkemizde çoğunlukla Trakya genelinde varlıklarını sürdüren Amucalar Bektaşi, Bedreddini ve Sünni olmak üzere üç kollu inanç sistemine sahiptirler. Yapılan saha çalışmalarında özellikle Bektaşi olan Amuca yerleşim yerlerinde Nevruz’a dair gelenek ve inanmaların diğer gruplara göre daha canlı bir şekilde yürütüldüğü görülmüştür. Yıl içerisinde mutlaka yerine getirilmesi gereken ibadet ve muhabbet formlarının içerisinde Muharrem Matemi, Kasım Baba, Bedreddinilerde Bedreddin Sultan yer almaktadır ve Nevruz da bunların içindedir. Sadece bu yapısal özellik bile Nevruz’a verilen değerin en önemli göstergesidir.

Tarih içerisinde sık sık göç etmek zorunda kalmasına rağmen nihayetinde yerleşik bir kültür oluşturmayı başaran Amucalar, son dönemlerde sosyo-ekonomik koşullardan dolayı şehirlere göç etseler de gelenek ile bağlarını tamamen koparmamışlardır. Bu bağın Bektaşi Amucalarda daha sağlam şekilde korunduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu nedenle Nevruz, şehirlileşen Amuca Bektaşilerinde bile halen kutlanan bir bayram ve bir ibadet günü olarak varlığını sürdürmektedir. Ancak bu bağlılık, tüm inanma ve geleneklerin hâlen korunduğu anlamına da gelmemektedir. Bazı gelenek ve uygulamaların sorgulandığı, gerekli olup olmadığının tartışıldığı, hatta genç kuşak tarafından bunların bilinmediği de göz ardı edilmemelidir.

Gördüğümüz Nevruz erkânı ve konuştuğumuz kaynak kişiler Nevruz’un içerisinde bulunan nevruz saatini belirleme, kaşık yağlama gibi uygulamaların günümüzde geçerliğini yitirdiğini bilmelerine rağmen gelenek açısından bu uygulamaların sürdürülmesinin önemli olduğunu dile getirmişlerdir. Amuca Bektaşileri tarafından yapılan Nevruz erkânları mürşitlerin bilgilerine ve deneyimlerine göre küçük farklılıklar gösterse de yörede bunlar genel anlamda benzerdir. Temel fark muhabbetler esnasında söylenen nefeslerdedir. Bu kısmî farklılıklar yakın zamanda başlayan nefes defteri tutma ve yazılı hâle getirilen erkânların paylaşılmasıyla ortadan kalkmaya başlamıştır.

KAYNAKÇA

Yazılı Kaynaklar

Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. Ankara: Yurt Kitap.

Engin, R. & Çakır, A. (2013). Amuca Bektaşilerinde sofra ve sofra erkânı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 65, 299-312.

Engin, R. (2004). Amuca kabilesinde ve Trakya’da kurban gelenekleri. İstanbul: Can.

Engin, R. (2008). Sıradışı bir tasavvufçu: Şeyh Bedreddin. İstanbul: IQ Kültür Sanat.

Engin, R. (2014). Trakya ve Balkanlarda Bektaşilik ve Bektaşi Sürekleri. Hausen (Wied): Alevi Bektaşi Kültür Enstitüsü.

Gündüz, Ş. (2007). Nevruz. İslam ansiklopedisi (C. 33). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.

Gündüzöz, G. (2015). Bektaşi kültüründe yemek motifi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.

Küçük, A. - Küçük, M. A. (2009). Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik Bektaşilik. Ankara:Berikan.

Noyan, B. (1995). Bektaşilik-Alevilik nedir? İstanbul: Ant/Can.

Özkırımlı, A. (1993). Toplumsal bir başkaldırının ideolojisi Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Cem.

Türkay, C. (2001). Osmanlı imparatorluğunda oymak, aşiret ve cemaatlar. İstanbul: İşaret.

Türkdoğan, O. (2004). Alevi Bektaşi kimliği. İstanbul: Timaş.

Sözlü Kaynaklar

K.K. 1. Bahtiyar Kombal, 1946 doğumlu, ilkokul mezunu, çiftçi, Çeşmekolu köyünde yaşıyor. Görüşme tarihi: 08.12.2019.

K.K. 2. Cemal Erol, 1953 doğumlu, ilkokul mezunu, emekli, Lüleburgaz’da yaşıyor. Görüşme tarihi: 08.12.2019 K.K. 3. Eyüp Aykut, 1958 doğumlu, üniversite mezunu, çiftçi, Tekirdağ ili Kılavuzlu köyünde yaşıyor. Görüşme tarihi:19.11.2019.

K.K. 4. Filiz Çetin, 1970 doğumlu, üniversite mezunu, öğretmen, Tekirdağ’da yaşıyor. Görüşme tarihi: 18.11.2019.

K.K. 5. Hasan Yıldız, 1938 doğumlu, ilkokul mezunu, emekli, Lüleburgaz’da yaşıyor. Görüşme tarihi: 09.12.2019.

K.K. 6. Hüseyin Çakır, 1958 doğumlu, ilkokul mezunu, emekli, Lüleburgaz’da yaşıyor. Görüşme tarihi: 09.12.2019.

K.K. 7. Levent Aktaş, 1968 doğumlu, ortaokul mezunu, esnaf, Kırklareli Turgutbey köyünde yaşıyor. Görüşme tarihi: 01.12.2019.

K.K. 8. Mehmet Şilli, 1951 doğumlu, üniversite mezunu, hekim, Tekirdağ Süleymanpaşa’da yaşıyor. Görüşme tarihi: 07.11.2019.

K.K. 9. Murat İnal, 1958 doğumlu, lise mezunu, esnaf, Tekirdağ Süleymanpaşa’da yaşıyor. Görüşme tarihi: 19.11.2019.

K.K. 10. Refik Engin, 1956 doğumlu, lise mezunu, çiftçi, Tekirdağ ili Kılavuzlu köyünde yaşıyor. Görüşme tarihi: 19.12.2020.

K.K. 11. Şevket Gürses, 1949 doğumlu, ilkokul mezunu, çiftçi Tekirdağ Kılavuzlu köyünde yaşıyor. Görüşme tarihi: 19.11.2019.

EKLER

Fotoğraf 1-2: Mürşit gül destesini koklarken. Meydanda bulunanlara Balım Sultan İkram edilirken.

Fotoğraf 3-4: Meydanda bulunanlar gül destesini koklarken.

Fotoğraf 5-6: Saki ve Mürşit (Baba)

Fotoğraf 7-8: Mürşit makamında otururken. Çerağlar.

Fotoğraf 9-10: Süt erkânı.

Fotoğraf 11-12: Nefes icrası.
(Fotoğraflar Refik Engin’in kişisel arşivinden alınmıştır.)

1. Bu çalışma, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimince SYL-2019-3101 numaralı “Trakya’da Amuca Folkloru” adlı BAP projesi kapsamında desteklenmiştir. Çalışmada danışmanlığını Doç. Dr. Mehmet Ali Yolcu’nun yaptığı, Saygın Kamil Celepoğlu tarafından hazırlanan “Trakya’da Amuca Folkloru” adlı yüksek lisans tezi için elde edilen saha verilerinden yararlanılmıştır.
2. Doç. Dr. - Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / Çanakkale - mehmetaliyolcu@comu.edu.tr (ORCID ID: 0000-0001-7688-287X)-
3. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD Lisansüstü Öğrencisi / Çanakkale - saygincelepoglu@yahoo.com (ORCID ID: 0000-00030619-5497)