Türkiye'de Tarımsal Kooperatif Örneği: Konya Şeker A.Ş.'nin Tarihsel Gelişimi/Konya Şeker Anonim Şirketi

by Ebru ÖZER TOPALOĞLU

KONYA ŞEKER ANONİM ŞİRKETİ

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kuruluş yıllarında (1927) 13 milyon nüfusun %76’sı köylerde yaşamaktaydı, dolayısıyla Türkiye bir tarım ülkesiydi ve toplumun büyük bir kısmının maddi kazancı tarımsal faaliyetlerden elde edilmekteydi (Karluk, 2014). Bu dönemlerde; önce 1925 yılında İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş. kurulmuş, ardından 1926 yılında Alpullu Şeker Fabrikası’nda ilk Türk şekeri üretilmiştir. Bu fabrikalardan sonra ise 1933’te Eskişehir ve 1934’de de Turhal Şeker Fabrikaları üretime başlamıştır. Bu dönemlerde Türkiye’de faaliyet gösteren şeker fabrikalarının sayısı dörttür. Şeker fabrikalarının tarımsal, teknik ve idari işlerini koordine etmek, sermaye kaynaklarını konsolide etmek, şeker politikasını tek elden uygulamak ve şeker fabrikaları arasında teknik ve mali birliği sağlamak üzere 6 Temmuz 1935 tarihinde, banka eşit Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur. 1923 ile 1945 yılları arasında şeker fabrikalarının işletmesi kamuya aittir. 1950’li yıllarla birlikte şeker yatırımları kooperatifler vasıtasıyla yapılmıştır. 1990’lı yıllara kadar devletin koruyuculuğunda çiftçilerin pay sahibi olmasıyla şeker fabrikalarında ortaklıklar devam etmiştir. 1990’lı yıllardan sonra ise şeker fabrikalarında devlet tarafından yerine getirilen yönetim işlevi pancar kooperatiflerine devredilmiştir (Fedai, 2016). 1990’lı yıllarda Konya Şeker A.Ş.’nin yönetimi de Konya Pancar Ekicileri Kooperatifine geçmiştir. Konya Şeker A.Ş.’deki değişimde 1990’lı yıllardan sonra başlamıştır.

Türkiye’de 1950’li yıllara kadar dört fabrikasında şeker üretimi devam etmiştir. Şekere her yıl artan talebi karşılamak amacıyla 1951 yılında hazırlanan “Şeker Sanayii’nin Tevsi Programı” kapsamında yeni şeker fabrikaları kurulmaya başlamıştır (Erdinç, 2017). Araştırmanın örnek olayını oluşturan Konya Şeker Anonim Şirketi de işte bu dönemde 1952 yılında kurulmuş olup Konya’da yer alan fabrikanın inşaatı 1953 yılında tamamlanmıştır. 1954 yılında faaliyete geçtiğinde büyük ortağı 46 bin üreticinin ortak olduğu Konya Pancar Ekicileri Kooperatifi’dir. Bu dönemde kooperatiflerinde sayısı artmaya başlamıştır. Konya Şeker A.Ş. ile birlikte 1951-1956 yıllarını kapsayan dönemde toplam on bir yeni şeker fabrikası kurulmuştur. 1956 yılına gelindiğinde Türkiye’deki şeker fabrikalarının sayısı on beşe ulaşmıştır (Erdinç, 2017). Ana faaliyet alanı şeker olan Konya Şeker A.Ş. zaman içerisinde farklı alanlarda da yatırımlar yapmaya başlamıştır. Fabrikanın faaliyetine geçtiği 1954 yılından sonra 1973 yılında ÇUM-PAŞ A.Ş.'nin Çumra yöresinde süt inekçiliği yapan küçük işletmelere yönelik bir projesi olarak Süt İnekçiliği Hayvan Kreşi kurulmuştur. Bu tarihten dört yıl sonra 1977 yılında ise melaslı kuru küspe fabrikası kurulmuştur. On altı yıl sonra 1993 yılında ise Şekersüt tesisi üretime başlamıştır. 1994 yılı, Konya Şeker A.Ş. için bir dönüm noktasıdır. 1994 yılına kadar kamu eliyle yönetilen şirketin yönetimi bu yıldan itibaren kurucu ortaklarına geri verilmiştir. 1954 yılında Konya Şeker A.Ş.’nin kuruluşu ile başlayan dönemden 40 yıl sonra Konya Şeker için önemli bir dönüşüm böylelikle başlamıştır. 1994 yılından 1999 yılına kadar olan dönem incelendiğinde yeni bir yatırım yapıldığı görülmemektedir. Konya Şeker Anonim Şirketi için önemli bir değişim hikayesi ise 1999 yılında başlamıştır. 1994 yılında 1999 yılına kadar Konya ili Çumra ilçesi belediye başkanı olan Recep Konuk, 1999 yılında PANKOBİRLİK başkanlığına aday olmuş ve kazanmıştır. 1999 yılında sonraki dönemi incelendiğinde bu yıldan itibaren yeni faaliyet alanlarına geçiş yapıldığı görülmektedir (Toprağın Tadı, 2014).

Yeni yönetim öncelikle yaklaşık 50 yıldır kullanılan fabrikada bir yenileme faaliyetine başlamıştır. Bu faaliyetlere 50 milyon dolarlık bir yatırım yapan şirket öncelikle enerji ve işletme maliyetlerinin düşürmek için çalışmıştır. Fabrikanın teknolojisini de yenilen şirket ayrıca yakıt ve işçilik giderlerini de düşürmüştür. Bu faaliyetlerle birlikte şirket 15 yılda 359 milyon dolar civarı tasarruf yapmıştır (Toprağın Tadı, 2014: 39).

Bu tasarrufları yatırıma çeviren Konya Şeker A.Ş. 2003 yılında Konya’nın Çumra ilçesinde ikinci şeker fabrikasının temelini atmış, 2004 yılında ise fabrika faaliyete geçmiştir. 1999 yılında yönetimin değişmesi ile birlikte kooperatif dört tip yatırım yapmıştır. İlki “Üreticinden doğrudan tarımsal ürün alıp işleyen” fabrikalar ve tesislerdir. Bunlara örnek olarak Konya ve Çumra Şeker Fabrikası, yem fabrikası, Seydibey Dondurulmuş Parmak Patates Tesisi, tohum üretim ve işleme tesisi, ham yağ fabrikası ve et – süt entegre tesisi verilebilir. İkinci yatırım türü ise sıkılaşma yatırımlarıdır. Burada amaç karlılığı ve rekabet gücünü arttırmaktır. Bu amaçla kurulan tesislerle atıklar ve yan ürünler işlenerek ürün haline dönüştürülmesiyle karlılık arttırılmaktadır. Bu yatırımlara örnek olarak ise Buharlı Küspe Kurutma Tesisi, Paketli Küspe Üretim Tesisi, Biyoetanol Üretim Tesisi, Sıvı Karbondioksit Üretim Ünitesi ve Organik Gübre Üretim Tesisi verilebilir. Üçüncü tür yatırımlar ise üretici lehine piyasa düzenlemesi yapmak için gerçekleştirilen yatırımlardır. Bu tip yatırımlara örnek olarak ise Damla Sulama Sistemleri Üretim Tesisi verilebilir. Bu tesis kurulmadan önce yurt dışından damla sulama sistemlerini yüksek fiyatlara satın alan çiftçi yerel bir üreticinin çıkması ile birlikte çok uygun fiyata damla sulama sistemlerini tarlalarına kurabilmişlerdir. Özellikle Konya Havzası’nda su kaynakları azalmaktadır, bu nedenle de bilinçli ve modern bir sulama yöntemi olan damla sulama sistemini şirket bünyesinde üreten Konya Şeker A.Ş. üretimin sürdürülebilirliğine de destek olmaktadır. Dördüncü yatırım türü ise katma değerli ürünlere yönelik yatırımlardır. Bu tip yatırımlara örnek olarak ise çikolata, şekerli mamuller, sert şeker, şekerleme, unlu mamuller, bisküvi, kek ve gofret üretim tesisleri, et ve süt entegre tesisleri verilebilir. Bu yatırımlarda amaç örneğini ana üretim olan şekeri bir kez daha üretime sokup çikolata, gofret, bisküvi gibi ürünler üreterek doğrudan tüketiciye ulaşmaktır (Toprağın Tadı, 2014: 91-92). Konya Şeker A.Ş. sadece Konya için değil tüm Türkiye için önemli bir dev sanayi işletmesidir. Özellikle 2004 yılından sonra ilişkili birçok alanda faaliyet göstermeye devam eden şirket ürettiği ürünleri sattığı Doğrudan Döner ve Doğrudan Marketleri ile tüm ülkede şubeleşmeye başlamıştır. Şeker fabrikaları özellikleri nedeniyle kendi elektriklerini kendileri üreten fabrikalardır. 2013 yılında şirket uzak olmadığı enerji sektöründe de faaliyette bulunmaya başlamış ve Kangal Termik Santralini devralmıştır. 2015 yılında ise Soma Termik Santrali Konya Şeker A.Ş. bünyesinde faaliyet göstermeye başlamıştır. Burada önemli bir husustan daha bahsetmek gerekmektedir. Konya Şeker A.Ş. tarımsal kooperatif kökenli bir şirket olup 2008 yılında bir işletme grubu haline dönüşmüştür. 2008 yılında kurulan Anadolu Birlik Holding, ülkemizdeki holdinglerin ortaklık yapısından farklılık göstererek kooperatif kökenli ve aile holdingi olmayan bir yapıdadır. Kooperatifçiliği temel ilkelerinden biri eğitimdir. Şirkette kooperatif yapısının ve kültürünün etkileri görülmektedir. 2013 yılında eğitim ve öğretime başlayan Konya Gıda ve Tarım Üniversitesi Türkiye’deki gıda ve tarım alanında ilk ihtisas üniversitesidir. Konya Şeker’in tarihsel gelişimi bir özet niteliğinde Tablo 1.’de gösterilmiştir.

Tablo 1. Konya Şeker A.Ş.’nin Tarihsel Gelişimi

1954	Konya Şeker Fabrikası üretime başlamıştır.
1973	ÇUMPAŞ kurulmuştur.
1983	ÇUMSAN kurulmuştur.
1993	Şekersüt Gıda Mamülleri San. Tic. A.Ş. kurulmuştur.
1999	Recep Konuk başkanlığındaki yeni yönetim görevi devralmıştır.
2000	Yeni yönetim 52 milyon dolarlık yatırımla Konya Şeker Fabrikası’nın teknolojisini yenilemiştir.
2004	Çumra Şeker açıldı.
2005	Küp ve Kristal Paket Şeker Tesisi üretime başlamıştır. Sert şeker üretim tesisi hizmete girdi. Sıvı Şeker Tesisleri üretime girdi. Endüstriyel Atık Su Arıtım Tesisi üretime girdi. Fidan üretim merkezi hizmete girmiştir. Paket Küspe Üretim Tesisleri hizmete girmiştir.
2006	Çikolata Üretim Tesisi ilk üretimine başlamıştır. PANEK kurulmuştur.
2007	Panplast Damla Sulama Sistemleri Üretim Tesisi kurulmuştur. Biyoetonol Üretim Tesisi kurulmuştur. Buharlı Küspe Kurutma Tesisi kurulmuştur.
2008	Altınekin Tohum Üretim ve İşleme Tesisi hizmete girmiştir.
2009	Seydibey Tarım Ürünleri İşletme Entegre Tesisi Dondurulmuş Parmak Patates işletmesi (Praktiko) üretime başlamıştır. Seydibey Biyogaz Tesisi üretime başlamıştır. Yem fabrikası üretime başlamıştır
2010	Beta Ziraat A.Ş. kurulmuştur. Çobanyıldızı Termik Santrali kurulmuştur. Organik gübre Biovin üretimine başlanmıştır. Baklava ve Tatlı Şerbeti Üretim Tesisi kurulmuştur.
2011	Karaman’da helva ve lokum üretimi başlamıştır.
2012	Sıvı Karbondioksit Üretim Tesisi faaliyete başlamıştır. Altınekin Ham Yağ Fabrikası’na kapasite arttırımı yapılmıştır. Unlu mamüller, bisküvi, kek, gofret üretim tesisi kurulmuştur. PVC ve Korige Boru Üretim Tesisi faaliyete başlamıştır.
2013	Kangal Termik Santrali devralınmıştır. Panagro Et Süt Entegre Üretim Tesisler kurulmuştur.
2014	Patates Nişastası Fabrikası Doku Kültürü Laboratuvarı Geri Dönüşüm Tesisi kurulmuştur. Enjeksiyon Tesisi kurulmuştur. Streç Film Üretim ve Baskı Tesisi kurulmuştur.
2015	Soma Termik Santrali devralınmıştır.