Hoca Esat Efendi’nin sual takriri 27’de, yani Karabekir Paşa’nın istifasının ferdasında istîzâha kalb edilmişti. Fuat Paşa’nın istifanamesinin tarihi olan 30 Teşrinievvel günü Meclis ’te istîzâh başlamıştı.
Bu günün akşamı, yemeğe intizâr ettiğim Fuat Paşa gelmedi. Fakat Başvekil İsmet ve Müdafaa-i Milliye Vekili Kâzım Paşalar geldi.
Çok kısa bir müdâvele-i efkâr komploya karşı suret-i hareketi takarrür ettirdi.
Derhal telefonla, mebus bulunan, Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinden, mebusluktan istifa ettiğini, Meclis Riyâseti’ne bildirmesini ricâ ettim. Bu fikrini evvelce Müdafaa-i Milliye Vekili’ne bildirdiğine zaten muttali olduğum Paşa, ricâmı der-akab is’af etti. Mebus olan kumandanlara da şu şifre telgrafı çektim:
K.O.1 K. İzzettin Paşa Hazretlerine
K.O.2 K. Ali Hikmet Paşa Hazretlerine
K.O.3 K. Şükrü Naili Paşa Hazretlerine
K.O.5 Fahrettin Paşa Hazretlerine
K.O.7 Cafer Tayyar Paşa Hazretlerine
Şifre makine başındadır.
1– Bana olan itimat ve muhabbetinize istinâden gördüğüm ciddî lüzum üzerine derhal mebusluktan istifanamenizi, telgrafla Meclis Riyâseti’ne bildirmenizi teklif ederim. Mühim olan vazife-i askeriyenize bilâ-kayd ü şart hasr-ı mevcudiyet etmek sebebi şâyân-ı kayıttır.
2– Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Müşir Fevzi Paşa Hazretleri aynı lüzuma mebni teklifim üzerine istifanamesini vermiştir.
3– Üçüncü Ordu Müfettişi Cevat, K.O.1 İzzettin, K.O.2 Ali Hikmet, K.O.3 Şükrü Naili, K.O.5 Fahrettin, K.O.7 Cafer Tayyar Paşalar hazerâtına yazılmıştır.
4– Telgraf başında keyfiyetten haberdâr etmenize muntazırım.
Gazi. M. Kemal
Efendiler, 30/31 Teşrinievvel sabahına kadar, Birinci Kolordu Kumandanı İzzettin Paşa’dan İzmir’den, İkinci Kolordu Kumandanı Ali Hikmet Paşa’dan Karesi’den, Üçüncü Kolordu Kumandanı Şükrü Naili Paşa’dan Pangaltı’dan, Beşinci Kolordu Kumandanı Fahrettin Paşa’dan Adana’dan, makine başında aldığım cevaplarda, teklifimin harfiyen ve der-akab tatbik olunduğu bildirildi.
Efendiler, bu güzide kumandanların, bu vesile ile de hakkımda gösterdikleri büyük emniyet ve itimâda burada teşekkür etmeyi bir vazife addederim.
Üçüncü Ordu Müfettişi ile Yedinci Kolordu Kumandanı’nın Diyarbekir’den verdikleri cevaplar aynen şunlar idi:
Müfettiş Paşa’nın cevâbı:
Zât-ı fahîmanelerine karşı olan itimat ve muhabbetimden emin bulunmalarını arz eyler ve ancak böyle bir vazife-i vataniyeden müstacelen feragatle millet ve daire-i intihâbiyem nazarında mes’ûl ve muâteb tutulmamaklığım için emir buyurulan istifayı icap ettiren esbâbın tavzîhine müsaade-i devletlerini hürmetle istirham eylerim.
Cevat
Kolordu Kumandanı’nın cevâbı:
1– Zât-ı sami-i riyâsetpenâhilerine karşı perverde eylediğim hürmet ve muhabbete itimat buyurulmasını ricâ ederim.
2– Bu dakikada daire-i intihâbiyemle hiçbir istişarede bulunmadan teklif-i fahîmanelerini kabul etmekliğim nazar-ı millette mes’ûl olmaklığımı mûcib olabilir.
3– Menâfi-i vatan ve millet mebusluktan derhal istifamı icap ettiriyorsa karar-ı kat’î verebilmekliğim için vaziyetten tenvîr buyurulmaklığımı arz ve istirham ederim efendim.
Cafer Tayyar
Her iki telgrafta, hakkımdaki itimat ve muhabbet temîn olunduktan sonra, daire-i intihâbiyelerine karşı vaziyetlerinden bahis olunmakta ve teklifimin sebebi sorulmaktadır.
Verdiğim cevâbı aynen arz edeyim:
|
Makine başında şifre:
|
31.10.1924
|
K.O.7 K. Cafer Tayyar Paşa Hazretlerine
Kumandanların mebus bulunmaları orduda ve emr-i kumandada matlûb inzibat ile gayr-i kabil-i telif olduğuna kanaat hâsıl olmuştur. Birinci ve İkinci Ordu Müfettişlerinin vazifelerinden istifa ederek Meclis’e avdetle orduları münasip görülmeyen bir zamanda başsız bırakmış olmaları bu mütâlaayı teyid eder. Daire-i intihâbiyeniz halkı, ordunun selâmet-i inzibatı için ita buyuracağınız karardan elbette memnun olur. Sâbık iş’ârıma nazaran kararınızın bildirilmesini ricâ ederim.
Gazi M. Kemal
Bu iş’ârıma Cevat Paşa’nın cevâbı şudur:
|
Makine başında
|
Diyarbekir, 31.10.1924
|
Emir ve kumandada matlûb inzibat ile gayr-i kabil-i telif olduğundan kumandanların mebus bulunmamaları hakkındaki kanaat-i riyâsetpenâhilerine bütün kalbimle iştirak eder ve hîn-i intihapta affımı hâk-i pây-i fahîmânelerinden istirhamımın da bu kanaate ma’tûf idüğünü arz eylerim. Ancak bugün makam-ı fahîmânelerinden verilen bir emir ile mebusluktan istifanın tahmin-i devletleri vechile millet ve daire-i intihâbiyemce iyi görülmeyeceğine kaniim ve bu kanaatle hiç de münasip görmediğim şu mühim zamanda ordudan ayrılmaya muztar kalacağımı düşünerek müteellim olduğumu arz eylerim.
Cevat
Cevat Paşa, Ankara’ya geldikten sonra vaziyeti anlamış ve teklifimin lâzimü’t-tatbik olduğuna kani olarak, derhal, mebusluktan istifa eylemiştir. Müşarünileyhin, ihdâs edilmek istenilen vaziyetlerle hiçbir temas ve alâkası olmadığı bizce de tahakkuk etmiştir. Gerçi, Kâzım Karabekir Paşa, istifa ettiğini filân gün ve filân saatte gibi tasrihatla birçok kumandanlara ve bu meyânda Cevat Paşa’ya da bildirmiş ise de bu iş’âr Diyarbekir’de iken teklifimin sebeb-i hakikîsini anlamakta tereddüdü mûcib olmaktan başka bir tesir yapmamıştır.
Cafer Tayyar Paşa da bu cevâbı verdi:
|
Makine başında
|
Diyarbekir, 31.10.1924
|
Paşa Hazretlerine
Mebusluk ve kumandanlık sıfatlarından birinin şahsımızdan nez’i lüzumu tensîb buyurulduğu takdirde vezâif-i milliyenin en muhteremi addeylediğim, vazife-i teşriiyeyi ifayı tercih eylemekte olduğumu hürmetlerimle arz eylerim efendim.
Cafer Tayyar