Sivil memur Mehmet Nuri'nin Erzurum Valiliği'ne sunduğu 13 Eylül 1914 tarihli rapor
Bundan beş altı gün önce Pasinler’in Komasur, Bozviran, Velibaba, Aliçehrek köylerine gidilip soruşturmaya başlandı. Şöyle ki: Rusya bundan iki sene önce, 101 seneye mahkûm olarak Sibirya’ya gönderilen Gümrü Ermenilerinden Aramays ismindeki fedaî başını, şimdi terhis ederek Kars’a göndermiştir. Orada Ermenilerden birçok çete üyesi kaydederek birlikte Seynihan kordonuna gelip onlardan 10, 15 kadar haydutu kıyafet değiştirterek, yani Pasin köylülerinin elbiselerini giydirerek, köylere göndermiş. Köylülere öğüt olarak “Sizler Osmanlıya yardım etmeyiniz. Aramays diyor ki Rusya Devleti bize söz verdi. Kars’tan Osmanlı ülkesinde nereye kadar gider isem, oraya kadar size beylik vereceğim.” dedi. Bu köylerde ne kadar Ermeni varsa Aramays adını işittikleri zaman Aramays tarafına geçmek fikrindedirler. Hatta Hamit Ağanın çetesine yazılan Komasur köyü Ermenileri, Aramays’tan aldıkları cevap üzerine beygirleri geri vererek çeteden çıkmışlardır. Aramays yine nasihat olarak “Sizler Osmanlıya yardım ederseniz, Rusya’nın Kars tarafında, Ermenilerden çok başka millet yoktur. Siz gidip kendi milletinizin canına, malına nasıl hıyanet edersiniz?” der.
Rusya’nın mareşallerinden Loris Melko’nun oğlu, ihtilâl çıkarmak için Van’a gitmiştir. “Osmanlı Rusya’ya taarruz etmedikçe, sizler tarafından bir ihtilâl ortaya çıkmasın.” talimatı verilmiştir. “Her ne zaman ki Osmanlı harbe başlarsa siz de o sırada ihtilâl çıkarınız. Askere de giderseniz, üçte biriniz gidin. Askerde iken Rusya’ya taarruz etmeyiniz.” Erzurum delege evine Komasur’dan üç adam gönderilmiştir. Cevap bekliyorlar. Delege ne emrederse o yolda hareket edeceklerdir. Aramays’ın yazmış olduğu çetelerin birçoğunun da Pasinler ve Ova Ermenilerinden olduğu, her köyden de kırkar ellişer kişinin gittikleri, bunun üzerine Seynihan kordonuna birçok silâh ve mühimmat da Aramays tarafından götürülmüştür. Geliniz bu silâhları götürünüz. Bunların bir kısmı razı olmuş ve bir kısmı da razı olmadıklarından dolayı, Bozviran köyünden Keşiş oğlu meşhur komite başı Bedros’un iki gün önce Seynihan’a silâh veya adam geçirmek için gittiği ve yukarıda açıklananların hepsinin güvenilir araştırmalardan olduğu gibi, Rusya’nın şu sırada yenilgi haberleri işitildiğinden, çok üzgün oldukları dış görünüşlerinden anlaşılmıştır. Önceden arz ettiğim sebeple aşiret alaylarının içten bağlılıkla vatana çalışacakları arz olunur.
Sivil Memur