Giriş
Bu makalenin odak noktası, Flaman asilzade Joos van Ghistele’nin 1481-1485 yıllarında Kudüs’e ve Hristiyanlığın kutsal yerlerine yaptığı hac seyahatini konu alan Efendi Joos van Ghistele’nin Seyahati (Tvoyage van Mher Joos van Ghistele) adlı seyahatnamesindeki İslam ve Osmanlı tasvirleridir.1 Eser, 1491 yılında Felemenkçe dilinde rahip Ambrosius Zeebout tarafından yazıldıktan sonra 16. yüzyılda art arda matbu baskıları yayımlanmış ve çok rağbet görmüş tipik efsane-hayal-gerçek karışımı popüler bir gezi anlatısıdır. Yakın döneme kadar çok az bilinen bu metni bazı araştırmacılar, Geç Ortaçağ Hristiyan hac seyahatname yazıcılığının “en eksiksiz ve son derece gerçekçi türünün Felemenkçe dilindeki en ayrıntılı ve en büyüleyici olanları” arasında saymaktadırlar.22 Nadir ve zengin bir kaynak olmasına gerekçe olarak, metnin kapsamı ve içerdiği malumat zenginliği gösterilmiştir. Zira eserin yazma nüshası yaklaşık 400 büyük yapraktan, matbu nüshası dörtlü olarak 348 sayfadan oluşmaktadır.3
Türkiye’de yapılan tarih çalışmalarında, Joos van Ghistele seyahatnamesi çok az kullanılmış ve söylem analizi ise hiç yapılmamıştır. Mevcut Türkçe yayınlar bu metne, Güneydoğu Anadolu şehirleri hakkında bilgi veren Batılı bir kaynak olarak referans vermekle yetinmişlerdir.4 Ancak van Ghistele seyahatnamesini coğrafya, topoğrafya, din, folklor ve tarih alanlarında içerdiği malumatlar dışında ele almak gerekmektedir.5 Öyle ki Ambrosius Zeebout’un bu muazzam derlemesi, ‘Batılı meraklı bir seyyahın’ görgü tanıklığına ve şahsi gözlemlerine dayanan gezi rehberinden çok daha fazlasını yansıtan girift bir kurmacadır. Zeebout, van Ghistele’nin gezi notlarının yanı sıra kütüphanesinde bulunan birçok farklı kaynak türünden ödünç aldığı bilgileri de derleyerek metinler arası bir anlatı üretmiştir.
Metnin bu kurmaca yapısı, ‘etnografik gözlemler’ ve tarihsel ‘gerçekçi’ bilgi sunmanın ötesinde bir dizi başka veri sağlamaktadır.6 Joos van Ghistele seyahatnamesi, Ortaçağ Avrupa zihniyetinde İslam’ın ve Osmanlıların yerini incelemek için gayet uygun bir metindir. Bu nedenle van Ghistele hac seyahati anlatısı bu çalışmada, 15. yüzyılın sonlarında Avrupa Hristiyanlığının yaygın İslam ve Osmanlı temsil biçimi ve tasviri açısından bize zengin bilgiler sunan bir kaynak olarak incelenmiştir. Nitekim ağırlıklı olarak ‘kendilik ve ötekinin’ temsili çerçevesinde kurgulanan van Ghistele seyahatnamesi, 15. yüzyılda Avrupalıların dünyayı algılayış
1 Seyahatnamenin tenkitli bir yayını için: Ambrosius Zeebout, Tvoyage van Mher Joos van Ghistele, haz. Renaat J. G. A. A. Gaspar, Verloren, Hilversum, 1998. Metin dijital erişime de açıktır: http://www.dbnl.org/tekst/zeeb002tvoy01_01/downloads.php 2 Istvan Bejczy, “Between Mandeville and Columbus. Tvoyage by Joos van Ghistele”, (Ed.) Z. Van Martels, Travel Fact and Travel Fiction. Studies on Fiction, Literary Tradition, Scholarly Discovery and Observation in Travel Writing, Brill, Leiden, 1994, s. 85-86; Antoon Viane, Vlaamse pelgrimstochten. Een verzameling opstellen over bedevaarten en bedevaarders vanuit Vlaanderen in de late middeleeuwen, Gidsenbond, Brugge, 1982, s. 196; G.R. Crone, “Joos van Ghistele and His Travels in the Levant”, The Geographical Journal, 83/5 (1934) s. 410-411. 3 Zeebout, Tvoyage, haz. Gaspar, s. XLVIII-LI. 4 Örneğin bakınız: Ali Mıynat, “Batılı Seyyahların Gözüyle Hasankeyf”, I.Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiriler, c. II, İstanbul, 2009, s.128. 5 Van Ghistele’nin takip ettiği seyahat güzergâhı ve metnin geniş bir özeti için bakınız: Alexia Lagast, “Omitted in Manuscript, Praised in Print: Nameless Noblemen in the Middle Dutch Travel Narrative Tvoyage van Mher Joos van Ghistele (ca. 1491)”, Bulletin des Musées Royaux d’Art et d’Histoire, 82 (2011) s. 101-118. 6 Seyahatnamelerin kaynak olarak kullanımı üzerine bir değerlendirme için bakınız: İbrahim Şirin, “Seyahatnamelerin Sosyal Bilimlerde Kullanım Değeri: Seyahatname Metodolojisi Geliştirmenin Zorunluluğu”, Türk Yurdu Dergisi, 33/310 (2013) s. 3843.
biçimlerini keşfetmek için değerli veriler sunmaktadır. Kendini
tanımlamak için ötekine duyulan ihtiyaç, insanlık tarihi kadar eski bir
olgudur.7 Bu bağlamda seyahatnamenin yazarı Zeebout’un anlatım
stratejisi açısından, metni polemik amaçlı Hz. Muhammed’in
düzmece ve hakaretamiz biyografisi ile başlatması dikkat çekici ve
anlamlıdır.8 Kitabını İslam karşıtı bir retorikle başlatmayı tercih
etmesi, Zeebout’un Müslüman kavimlere dair söyleminin rengini,
tonunu ve amacını baştan belirlemektedir. Bu ilk bölümdeki İslam
tasvirini Flaman soylunun seyahat anlatısından ayırarak Zeebout,
okurlarının Müslüman kültüründen etkilenmelerini engellemek ve
Hıristiyanlığın sorgulanması gibi durumları önlemek istemiştir.
Joos van Ghistele seyahatnamesini daha önceden inceleyen Batılı araştırmacılar, anlatıdaki İslam karşıtı söylemi veya Memluk sultanının tasvirlerini incelemekle yetinmişlerdir.9 İlginç biçimde, seyahatnamedeki menfi Fatih Sultan Mehmet tasvirlerini suskunlukla geçiştirmişlerdir. Her ne kadar Flaman asilzade seyahati sırasında Osmanlı topraklarına bizzat gitmemiş olsa da, Zeebout metne Osmanlı İmparatorluğu’nun teşkilatı ve yapısına dair kapsamlı tasvirler eklemiştir. Bu tasvirlerden en dikkat çekici olanı, Fatih Sultan Mehmet’in kişiliğini ‘zalim ve cani ruhlu’ olarak betimlediği düzmece hikâyedir.10 Bu makalede, mevcut çalışmalarda analiz edilmeyen ve çok dikkate alınmayan Fatih’in tasvirleri İslam karşıtı söylemle irtibatlandırarak metindeki İslam ve Osmanlı temsili ve söylemi incelenmiştir. Özellikle Fatih ve Hz. Muhammed tasvirlerinde birbirini destekleyen klişe kalıplara dikkat çekilmiştir. Böylece metinde ifade edildiği biçimiyle orta çağdan itibaren Avrupa’nın başlıca ‘ötekisi’ sayılan Türklere dair söylemin doğası ve bu temsilin hizmet ettiği işlevler ele alınmıştır. Bir diğer ifadeyle, van Ghistele seyahatnamesi üzerinden Osmanlı ve İslam’a dair Avrupalı söylem ve temsil kalıplarının soy kütüğünün orta çağlara kadar uzanan derinliğine ışık tutulmaya çalışılmıştır. Bu temsil ve söylemin, Hristiyan teoloji düşüncesinin polemik yazıcılığı içinde nasıl şekillendiğini göstererek, popüler hayal gücündeki etkileyici sicilini aydınlatan bu çalışmayı ortaya koymak amaçlanmıştır. Burgonya kökenli seyahatname metninin dayandığı zihniyetin ve içerdiği söylemin anlaşılabilmesi ancak tarihsel bağlama yerleştirildiğinde mümkün olacaktır. Bu nedenle çalışmanın ilk bölümlerinde Burgonya tarihi ve haçlı ideolojisinin ana hatları kısaca verilmiştir. Akabinde Joos van Ghistele’nin hayatı ve
Osmanlı fikir dünyasının da kendi ötekisine dair söylem ve temsilleri vardı, fakat Osmanlı’da bu söylem epistemolojik bir bütünlük içinde süreklilik göstererek ırkçı siyasetlere zemin hazırlamamıştır. Bir inceleme için örneğin bakınız: İbrahim Şirin, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara, 2006. Öteki imgesine eskiçağdan bir örnek için bakınız: Murat Hanilçe, “Turizm Tarihinin Kaynakları”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi 32 (2021) s. 110-119. 8 Zeebout, Tvoyage, I 3-4-5, s. 10-31. 9 Örneğin bakınız: Stefan Schröder, “The Encounter with Islam between Doctrinal Image and Life Writing: Ambrosius Zeebout’s Report of Joos van Ghistele’s Travels to the East 1481–1485”, içinde: (Ed.) Cordelia Heß ve Jonathan Adams, Fear and Loathing in the North. Jews and Muslims in Medieval Scandinavia and the Baltic Region, De Gruyter, Berlin, 2015, s. 83106; Alexia Lagast, “Polémique ou neutralité? La représentation de Mahomet dans les récits de voyage de Josse de Ghistelles (1481-1485) et de Bernhard von Breidenbach (1483-1484)”, Publications du Centre Européen d'Etudes Bourguignonnes, 56 (2016) s. 175-189; Stijn Villerius, “Op zoek naar pape Jan of naar avontuur? Een discoursanalyse van boek III van Tvoyage van Mher Joos van Ghistele (1482–1483)”, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 63 (2009) s. 27–60. 10 Joos van Ghistele seyahatnamesinde ortaçağ Felemenkçe dilinde yazılan Fatih’in cenaze merasimi ve Bayezid-Cem arasındaki taht mücadelesine dair tasvirler daha yayınlanmayan bir başka çalışmamızda ele alınmıştır. Bu pasajların Fransızcaya çevrilerek yayını için bakınız: Renaat J.G.A.A Gaspar, “An Old Account of Turkey in 1481”, Bibliotheca Orientalis, LVII (2000) s. 20-39. 7220 ORTAÇAĞ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ ARALIK/DECEMBER 2021 4/2
