Sıkıntı ve üzüntüler içinde bunaldığım bir geceydi. Sadrazam Ferit Paşa'dan: "Hususî, gayet mahrem, bizzat hallolunacak" kayıtlarını taşıyan bir şifre aldım.
Tüylerim ürpererek açtığım ve okuduğum bu şifre, kabul etmek lâzımdır ki, tarihe gömülü bir niyeti ve sırrı bugün vuzuhla belirtmektedir.
Telgraf şuydu :
"Vilâyat-ı şarkiyeden bazı aksamının Ermenistan'a terki mecburiyet ve zaruretinin hasıl olması muhtemeldir. Gerçi bu ihtimal pek zayıf ise de, bir emri vâkı karşısında kalınmamak için dağdağasızca ve uslûb-u hakîmane ile şimdiden efkâr-ı umumiyeyi hazırlamak faydadan hâli değildir.
"Bu hususta sarf-ı mesai buyurulması ehliyet ve dirayeti valâlarından muntazırdır. Hüdanegerde böyle bir hal vukuunda mahallî halkın ve aşairin ne gibi bir tavır ve harekette bulunacaklarının dahi gizlice ve münasip bir surette tahkik ve tetkiki ile neticenin peyderpey doğruca tarafıma iş'arı tavsiye olunur."
Tüylerimi ürperterek ve beynimi durdurarak okuduğum bu emri sami-i sadaretpenahî ( ? ) daha doğru ifadesi ile o tarihte Bitlis istinaf müddeiumumisi olan Cemal Bey'in "Emri sami-i rezaletpenahî" dediği bu telgraf, muhakkak ki, Damat Ferit Paşa'nın biraz daha sıkıştırılsa doğu vilâyetlerini Ermenistan'a terkedebileceğini gösteriyordu.
Bir yandan Şark vilâyetlerimizden bazılarını Ermenilere terketmenin huzur tevlit edeceği yolunda, bugün bunun azap ve ıztırabını duyup duymadığını bilmediğim, bir muharririn sıkı telkinat ve neşriyatı; öte yandan ecnebilerin zorlaması ve iç havadaki bulanık ve binbir fesat ve tahrik, belki de Damat Ferit Paşa'yı bu hususta seri bir karara götürebilirdi.
Hayatımda bana dehşet veren böyle bir diğer kâbuslu geceyi bir daha hatırlamıyorum. Hemen sadrazam olacak bu mütereddi yaradılışa cevap verdim :
"Eczay-ı memalik-i Osmaniye'den bir karış toprağı bile düşmana terk için efkâr-ı umumiyeyi hazırlamak elimden gelmez. Bendenizde tasavvur buyurduğunuz ehliyet ve dirayet de buna müsait değildir. Bu gibi işlerde ehliyet ve dirayeti nezd-i sami-
