Derleme çalışmaları:
Birinci Türk Dil Kurultayından sonra, Kurum ilk adım olarak ana dilimizin lûgatlara ve yazı diline geçmemiş varlıklarını halk ağzından derleme işine girişmiştir. Bunun için Kültür Bakanlığının teşebbüsü üzerine İcra Vekilleri Heyetince yapılan bir talimatname ile bütün hükûmet ve kültür kuruluşlarına ödevler verilmiştir. Kurumca hazırlanan söz derleme kılavuzu ile derleme fiş defterleri de her yere gönderilerek derleme yolları saptandığından, millî bir seferberlik halinde girişilen halk ağzından söz derleme işi yürümeğe başlamıştır.
Kaza ve vilâyet merkezlerinde mükerrerleri süzülerek Kurum Merkezine gönderilen derleme fişlerinin sayısı (153504) e varmış, bunlar sıralanarak ve mükerrerleri birleştirilerek (Türkiyede halk ağzından Söz Derleme Dergisi) adıyle bir kitap halinde hazırlanıp basılmağa da başlanmıştır. Derleme Dergisi Hazırlama Komisyonu T harfinin ortalarına, kontrol Komisyonu da S harfinin başına kadar gelmiş, C harfinin ortalarına kadar gelen 16 forması basılmış, daha 4 forma da basılmak üzere bulunmuştur. Şimdiye kadar alınan verimlere göre bu dergide lûgatlara ve kitaplara geçmemiş 25-30 bin halk sözü yer alacaktır. Türkiyenin bölge şive ve lehçeleri için çok değerli bir vesika olacak olan bu eserin hazırlanmasına, kontrolüne ve basımına devam edilmektedir.
Söz derleme işinde vilâyet ve kaza şubeleri ile Halkevleri büyük bir faaliyet göstermişlerdir. Bu verimden cesaret alarak Kurum, aynı elemanlarla bir de halk bilgisi (Folklor) derlemesine girişmiştir. Halk arasındaki inanlar, görenekler, masallar, bilmeceler, mâniler, türküler, destanlar ve ata sözleri de her yerden toplanarak Kurum merkezinde bir araya getirilmektedir. Bunlardan da gelen fişlerin sayısı (14603) e varmıştır.
Derleme Dergisi hazırlık ve kontrol işleri bittikçe, bu işlerden serbest kalacak arkadaşlar bir (Halk Bilgisi Dergisi) hazırlamak üzere bu fişler üzerinde çalışmaya sevkedilecektir.
Karşılıklar kılavuzu çalışmaları :
Halkın dilini münevverlere tanıtacak ve böylece eski imparatorluktan kalmış sınıflar arasında bir anlaşma ve sevişme köprüsü kuracak olan bu derleme işi yürürken, bir yandan da münevver denilen zümrenin yazı dilinde kullanılan ve halkça anlaşılmayan sözleri karşılamak yolunda çalışmalara girişilmiştir
Bu yoldaki uğraşmaların başlangıcı bir anket olmuştur. Kurumun idaresi altında bütün Türkiye basınının ve Anadolu ajansının ortaklığıyle ileri götürülen bu ankette yazı dilinde kullanılan ve konuşma dilinde yeri olmıyan 1382 Arapça ve Farsça söz halkın gözü önüne konularak herkesten bunlara karşılık olabilecek öz Türkçe sözler istenmiştir. Gelen karşılıklar Kurum merkezinde sıraya konduktan sonra bunlar üzerinde (anket komisyonu) incelemeler yapmış, nihayet Genel Merkez Kurulu da bu incelemeleri bir daha gözden geçirmiştir.
