rinde zayıf ve tehlikeli vaziyetlerde bilhassa Filistin Leyman Paşa kumandasındaki üç ordu üç fırka kuvvetinde iken birçok karargâhlar üstüste, Üç ord ve bir ordular gurubu kumandanlığı, (İngiliz muvaffakiyetini temin ederek üç ordunun kısa bir zamanda mahvına sebep olanlardan biri de Leyman paşadır. Güyâ bu vaziyetin tehlikeli olduğunu bildirmiş! Bununla tarihi mesuliyetten kurtulamaz, felâkete sebep olacağına istifa etmekte bir vazife olacağını düşünmemiştir.)
Bu zayıf cephe takviye olunacağına Romanyadan on beşinci fırka Gümrüde emrime geldi. Bir taraftan Kafkas Azarbaycanına diğer taraftan İran Azarbaycanına yürüyecektik. Böyle bir vaziyette kolordunun hudut haricine sürülmesini doğru bulmadım ve Gümrüye gelen Dahiliye Müşterşarı Abdülhalik[1] beye 29 Haziran 1918 de vaziyetin tehlikesini anlatarak Sadrazam Talât paşaya izah etmek üzere defterine dört madde halinde kadro haline döndüğünü, inhilâlin yakın olduğunu, cepheler takviye olunacağına halâ zayıf serablar (İslâm ittihadı, Türk ittihadı) arkasından koşulmamasını, bu tarzda hareketle daha Harbiumumî bitmeden cephelerin inhilâl edeceğini) not ettirdim. İstanbul hükûmeti, ve başkumandanlık vaziyeti takdir etmiyordu. Şarkta dahih ordular icat ve bir de üstüne Şark orduları gurubu kumandanı olarak Halil Paşa tâyin olundu.
Bunu Sultan Reşadın vefat ettiği 3 Temmuzda öğrendik, Asıl teessüf edilecek şey Alman ve Avusturya gazetecileri peşimizden ayrılmaksızın bizden ne bir gazeteci, ne bir millet vekili semtimize uğramıyordu. İstanbul gazeteleri (Turan) a diye makaleler şiirler ve (Kızıl Elma) şarkılariyle ölüm halinde, bitkin milleti halâ (kuvvetlisin, kan vereceksin) diye aldatıyorlardı. Büyük kumandanla-
- ↑ 1931 senesindeki Maliye Vekili Abdülhailk Renda.
