ÖNSÖZ
Beş yüz yıldan fazla hüküm süren Abbasîler'in (750-1258) ilk dönemi, İslam tarihindeki önemli medeni gelişim safhalarından birini teşkil etmiştir. Zîrâ, hemen her yönüyle İslam geleneğinin olgunlaşması bu devreye rastlamaktadır. Ayrıca, kadının dinî, siyasî, sosyo-kültürel hakları ve görevleriyle ilgili süregelen anlayışın şekillenmesi de, aynı dönemde olmuştur. Ancak, medenî-kültürel gelişme ile kadının durumundaki değişimler, büyük oranda tezat teşkil etmektedir. Bu sebeple, Abbasî kadınlarının siyasî- idarî, sosyal, ahlâkî, ilmî ve kültürel durumları ve etkilerinin ortaya konması esas amaç olmuştur. Bununla birlikte, kadınlarla ilgili değişimin anlaşılmasını kolaylaştırmak maksadıyla devletin ve toplumun yapısı da araştırılarak konuya ışık tutmuştur.
Konu ile ilgili kaynakların fazla olması yanında, rivâyet ve menkıbelerin bâzen birbiriyle çelişmesi, bu alandaki araştırmaların önemini artırmaktadır. Konunun incelenmesinde esas alınan kaynaklar yanında, araştırmalara da yer verilmiştir. Bu arada menkıbevi hususlardan mümkün mertebe uzak durulmuştur. Ancak, konuya açıklık getirmesi açısından birkaçına yer verilmiştir. Metnin içinde Türkçe kullanıma öncelik verilerek Arapça terimler parantez içinde gösterilmiştir.
Devlet ve toplumun tarihi araştırılırken klasik İslam Tarihi ve İslam coğrafyası kitaplarından yararlanılmıştır. Bunların içinde özellikle İbn Sa'd (230/844), Ibnu'l-Fakîh (289/902), et-Taberî (310/922), el-Mes'ûdî (346/958), el-Makdisî (387/997), el-Bîrûnî (440/1048), H.el-Bağdâdî (463/1071), İbnu'l-Esîr (630/1232), İbnu't-Tiktakâ (680/1281), İbn (681/1282), İbn Haldun (808/1406) ve es-Suyuti 11/1505)'nin tarih ile ilgili bilinen eserleri, konuya ana-birinci el ve ikinci el kaynak almuşlardır. Bunun yanında, Abbasîler'in siyasî ve özellikle sosyo-kültürel hayatında kadının durumu ve etkisi konusunda, belirtilen kaynaklara ilâveten Arap Edebiyatı Kaynaklarından sayılan bazı eserler araştırmanın esas dayanağı olmuştur. Bunlar el- Câhız (255/869), İbn Kuteybe (276/889), en-Nüveyrî (302/914), el-Veşşâ' (311/911), Ibn Abd-i Rabbih (328/940), el-İsfehânî (356/976), et-Tenûhî (384/994), es-Se'âlibî (429/1038) ve İbnu'l-Kayyım el-Cevziyye (751/1350)'nin tezde kullanılan eserleridir. Kaynaklarda Abbasî hânedanı mensubu kadınlar ve özellikle edebî eserlerde câriyelerle ilgili bilginin bol olmasına rağmen, hür ve halk (avâm)'tan kadınlar hususunda bilgi bulmak neredeyse imkânsız gibidir.
Konunun tespiti ve hazırlanmasında ilgi ve desteklerini esirgemeyen tez danışmanı hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Mevlüt KOYUNCU'ya teşekkürü bir borç bilirim.
Lütfi ŞEYBAN
