Marifetname/25
=== YEDİNCİ BÖLÜM ===
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan kutup dairelerini ve
kutupları, yeryüzünün beş kısma bölünmesini gerektirir sebepleri, dörtte
bir meskun kısmın yedi iklime bölündüğü ve yedi iklimin sınırlarını, her
iklimde nice memleketler, dağlar, nehirler ve ne şekil insanların ve
hayvanların bulunduğunu, yedi iklimin ötesinin durumlarının doksanıncı
enleme dek keşfedildiğini ve incelendiğini, yedi iklimin her birinde en
uzun günü bulmayı ve en uzun günden şehirlerin semtlerinin çıkarıldığını,
beldelerin mizaçlarının ve sâkinlerinin farklı bulunduğunu altı madde ile
hakîmâne açıklar.
Birinci Madde
değiştirYerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan daireleri ve kutupları
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar feleklerdeki işleri zabt için, âlem
küresi üzerinde ispat ettikleri dairelerden ve kutuplardan sekiz daire ve
kutup yerküre üzerinde de belirleyip, varsaymışlardır. Ta ki onlarla
yerdeki işleri dahi zabtetmiş olurlar.
İki kutbun birisi, kuzey kutbudur. Bunun karşısı, güney kutbudur. sekiz
dairenin dördü büyük, dördü küçüktür. Büyü dairelerin evvelkisi ekvator
dairesidir. İkinci burçlar dairesidir. Üçüncüsü ufuk dairesidir. Dördüncüsü
gün yarısı dairesidir. Nitekim yukarıda açıklanmıştır. Küçük dairelerin
ikisi dönence daireleridir. ikisi burçlar kutbu daireleridir. Bu sekiz
dairenin beşi paraleldir ki, her ikisi arasında bulunan uzaklı eşittir. Üçü
eğiktir ki, birbiriyle kesişirler. Bunların ikisi yani ufuk dairesiyle
günyarısı dairesi, yerküre üzerinde çizilmeyip; ayrı ve yer değiştirici
konulmuştur. Diğerleri, küre üzerinde çizilmiştir ve sabittir.
Ekvator dairesi, yerküre üzerinde bir büyük dairedir ki, büyük feleğin
kuşağı olan güneşitleyici dairenin yüzeyinde bulunup; senede iki defa
güneş, kendi batısal hareketiyle üzerine geldikte, birçok yerlerde gece ve
gündüz eşit olur. Burada güneş feleğinin hareketi eşit ve düz olduğundan
buna: Hatt-ı üstüva (ekvator) derler. O iki vakit, güneşin iki eşitlik
noktasına (21 mart, 23 eylül) geldiği zamandır ki, biri koç burcunun
başlangıcıdır ve biri terazi burcunun başlangıcıdır. Ekvatorun, yerin iki
kutbundan uzaklığı eşit olup, yerküreyi güney ve kuzey iki eşit kısma
bölmüştür. Ekvator, burçlar dairesi ile iki yerde kesişmiştir ki, eşitlik
noktaları (ekinoks) makamındadır. Burçlar dairesi, yerküre üzerinde
çizilmiştir. Güneşitleyici ile kesişip, iki dönence (oğlak ve yengeç)
noktalarına dek açılıp, birer tarafa meyletmiştir. Bu eğime genel eğim
derler. Yirmiüçbuçuk derece kadar güney ve kuzeye gitmiştir. Bu dairenin
kutupları dahi, âlemin kutbundan yirmiüçbuçuk derece kadar birer tarafa
düşmüştür. Bu daire oniki kısma ybölünmüştür. Her birine, yukarıda
açıklanan birer isimle burc denilmiştir. Altı burcu ekvatorun kuzeyinde;
altı burcu güneyinde bulunmuştur. Her burc otuz dereceye ve er derece
altmış dakikaya bölünmüştür. Şu halde bu daire üçyüzaltış derece bulunup,
yerkürenin durumları onunla bilinmiştir.
Ufuk dairesi, yer değiştiren bir büyük dairedir ki, âlemin görünür kısmını
görünmez kısmından ayırıp ve sınırlayıp, yerkürenin altı ve üstü bununla
bilinmiştir. Bu ufuk dairesi nice kısım bulunmuştur. Biri hakiki ufuktur
ki, yerküreyi ikiye böler, büyüktür. Biri hissî ufuktur ki, çeşitli
yerlerde oturanların görüşüne göre değişir, küçüktür. Biri düz ufuktur ki,
ekvatora mahsustur, büyüktür. Bu dairede, güneşin doğuş ve batışı düz bir
biçimde döner bulunmuştur. Onun için bana düz ufuk denilmiştir. Biri eğimli
ufuktur ki, düz uygun gayrisi bilinmiştir, yani bütün eğilimli ufuklar,
âlemin iki kutbundan bir tarafa eğilimli bulunmuştur. Şu halde feleğin ve
yerin her yönünde olan her cüzünde, ufuk itibar olunmuştur. Doğuş ve batış,
onların çoğunda düz olmayıp, eğik bulunmuştur. Doksanıncı enlemdeki o yer,
yerin kutbudur. Feleklerin dönüşü burada değirmen bilinmiştir. Zira ki ufuk
dairesinin iki kutbunun biri tepe noktası, biri ayak noktasıdır. Şu halde
doksanıncı enlemde ufuk ile güneşitleyici biri birine çakışık olup,
kutupları bitişik sayılmıştır. Hissî ufkun çapının mesafesi, yeryüzünde,
yirmiikibin beşyüz adımdan fazla değildir, denilmiştir.
Günyarısı dairesi, yer değiştiren bir büyük dairedir ki, âlemin iki
kutbundan ve belirlenmiş olan başucu noktasından geçip, güneşitleyici daire
ile ve ekvator ile kesişir bulunmuştur. Felekleri ve yeri ikiye bölüp, bir
kısmı doğu, bir kısmı batı olmuştur. Gece yarısı ve gün ortası bununla
bilinip, belirlenmiştir. Güneşitleyici ve ekvatorun her parçasına, bir
günyarısı itibarı mümkün olmuştur. (Ekvatorun her derecesinden bir
günyarısı dairesi (meridyen) geçtiği farz olunmuştur. Topla üçyüzaltmış
eder.)
Dört küçük daire ki, ekvatora paraleldirler. Onların ikisi burçlar kutbu
dönenceleri ve biri yaz dönüm noktasıdır ki yengeç dönencesidir. Biri kış
dönüm noktasıdır ki oğlak dönencesidir.
Şimdi bu sekiz daire ile yerin bütün işleri belirlenmiş ve zabtedilmiştir.
(Hakim ve yaratıcı olan Allah münezzehtir.)
İkinci Madde
değiştirYerkürenin dört daire ile beş kısma bölündüğünü bildirir.
Ey aziz malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: İki kutup ve iki
dönenceleri olan dört küçük daire, yerkürenin tamamını beş kısım etmiştir
ki; her bir kısmı iki küçük daire arasında veya bir daire ortasında bulunan
mesafedir. Şimdi bu beş kısmın biri dönenceler arasında olduğundan, buna:
Yakıcı bölge adı verilmiştir. Çok sıcak olduğundan dolayı, eskiler, meskun
değil sanmışlardır. Bu iki dönence arası kırkyedi derece mesafedir ki,
ekvator buranın ortasında bulunmuştur. iki kısmına, soğuk bölge
denilmiştir. Zira ki bunlar, güneşin yürüyüş yolundan uzak olduğundan, çok
soğuktur. Bunun için eskiler meskûn değil sanmışlardır. Bu iki kısım,
burçlar kutbunun iki dönüş yeri arasında iki dönüş uzaklığıdır. Her birinin
enlemi, yerin kutbuna varıncaya dek yirmiüçbuçuk derece bulunmuştur. Bu iki
kısım dahi kendi kutupları adıyla isimlendirilmiştir, (kuzey kutup, güney
kutup). Geri kalan iki kısım ise mutedil bulunmuştur. Bunlar meskûn olup,
imar edilmiştir. Kuzey kısmı yengeç dönencesi ve burçlar kutbunun kuzey
dönüş yeriyle sınırlanmıştır. Güney kısmı oğlak dönencesinden burçlar
kutbunun güney dönüş yerine varıncaya dek olan mesafe bulunmuştur. Her
birinin enlemi mesafesi, kırküç derece ölçülmüştür.
Bu beş bölgenin sakinleri, gölge ve yer yönüyle biribirinden ayrılmıştır.
Gölge yönünden, soğuk bölge sakinlerine değirmentaşı adı verilmiştir. Zira
ki onların gölgesi, ufkun yüzeyinde değirmen taşı gibi döner bulunmuştur.
Mutedil bölge sâkinlerine eğimli denilmiştir. Çünkü bunların gölgesi, öğle
vakti olduğunda bir tarafa eğilir bulunmuştur. Sıcak bölge sakinlerine iki
gölgeli denilmiştir. Zira ki ekvatorda bulunanların gölgesi, öğle vaktinde
kâh güneye, kâh kuzeye düşer görülmüştür. Güneş, senede iki defa iki
eşitlik noktasında bulunduğunda, başuçlarına gelip, günortasında gölge
yok olmuştur. Onlardan güneşin en uzak oluşu, dönenceye vardığında
bulunmuştur. İki dönence altında bulunanların başuçlarına güneş, senede bir
kere gelip, günortasında gölgeleri yok olmuştur. Onlardan güneşin en uzak
oluşu, dönenceye vardığında bulunmuştur. iki dönence altında bulunanların
başuçlarına güneş, senede bir kere gelip, günortasında gölgeleri
yok oluştur. Dönenceler ahalisinin başucu noktalarına yakın olan âlemin
kutbu, sürekli ortada görünmüştür. Karşısı olan âlemin kutbu ise sürekli
gizli kalıştır. Bunların gölgeleri bir bulunmuştur.
Yer yönünden hepsi üç kısma bölünmüştür. Bir kısmı ekvator sâkinleridir ki,
batıdan doğuya, güneşin doğuşundan sonuna dek bir dönüş yerinde ve bir
enlemde düzülüp kalanlardır. İkinci kısım, ekvatordan iki tarafa aynı
uzaklıkta olan enlemlerde düzülüp, nizam bulanlardır. Üçüncü kısım,
ekvatora iki taraftan paralel enlemlerde, biri başucunda biri ayakucunda
(kutuplar) sâkin olanlardır. (Vallahi âlem.)
Üçüncü Madde
değiştirMeskun olan dörtte birin hakikî yedi iklime bölündüğünü bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar, dörtte bir meskunu, gece ve gündüz
farkları itibariyle bir nice bölüm edip, her birine bir iklim adını
vermişlerdir. Yerkürenin kuzey yarısını açıklayıp, ona kıyasla, güney
semtine gitmişlerdir. Bütün yerküreyi altmış iklime bölmeye yetmişlerdir.
Hakiki iklimleri bölümünü, kâh en uzun gün ile ve kâh aylar sayısıyle
belirlemişlerdir. Çünkü ekvatorda oturanlara göre, gece ve gündüz sürekli
onikişer saattir. Bundan sonra kuzey kutbu ve güney kutbu tarafına
ekvatordan uzaklaştıkça, gece ve gündüz farkı ona göre çoğalır. Bu durumda
bu ekvatora paralel enlem daireleri farz edip, her iki daire arasına bir
iklim demişlerdir. O şartla ki, onda en uzun gün, ekvator semtinde bulunan
bir öncekinden yarım saat fazla ola. Bu taksimle beldelerin tabiatları ve
yerleri, gece ve gündüz farkları toplu olarak belirlenmiş ve bilinmiştir.
Zira ki, bir enlemde bulunan beldeler, tabiat ve yer bakımından müşterek
olup, eşit gelmiştir.
Birinci iklimde üç daire farz olunmuştur. Biri iklimin başlangıcı, biri
ortası ve biri sonundur. Kalan iklimlerin her birinde ikişer daire
farz olunmuştur ki, iri iklimin sonu, biri ortasıdır. Zira ki geçen her
iklimin sonuç dairesi, öncekinin başlangıcını belirlemiştir. Eski
filozoflar, iklimleri yedi iklime hasredip, ellinci enlemden yukarıda iklim
düşünmemişlerdir. lakin sonrakiler, yedi iklimin ötesinde olan yerleri
mamur ve meskun bulup, altmışaltıbuçukuncu enleme dek yani burçlar kutbu
dönüş noktasına varıncaya dek, en uzun gününe yarım saat ekleyerek
yirmidört iklim bulup; ondan en uzun güne birer ay ekleyerek, doksanıncı
enleme ulaşıncaya dek bölmüşler ve hepsini otuz iklim itibar ve tayin
etmişlerdir.
Ekvator bölgelerinin çoğu deniz olduğundan, çoğunluğa göre birinci iklimin
başlangıcı onikibuçuk derece enleminde farz olunmuştur. O bölgenin en uzun
günü dahi, yaklaşık onikibuçuk saat bulunmuştur. En uzun güne birer çeyrek
saat eklendiği yer, bu iklimin ortasıdır. En uzun günün onüç saat olduğu
yer, birinci iklimin sonu ve ikincinin başlangıcıdır. Bu durumda, her
iklimde en uzun gün, bu minval üzere, yarım saat eklemek şartıyle,
yirmidördüncü iklimde en uzun gün yirmidört saata ulaşmıştır. Burası, kuzey
burçları kutbunun dönüş yeridir. Lâkin bu iklimler biribirinden küçüktür.
Zira ki, birinci iklimin ienişliği ve uzunluğu mesafesinden, ikinci
ikliminki daha kısa ve daha küçük olup; bütün iklimler bu tertip üzere
biribirinden dar ve az bulunmuştur. iklimlerin enlemi, ekvatordan
başlatılıp, doksanıncı enlemde tamam olmuştur. En uzun iklim, batı
okyanusunda olan Halidat adalarından başlatılıp doğu okyanusunda son
bulmuştur. (Kanarya adalarının batı tarafında bulunan adalar.)
Dördüncü Madde
değiştirYedi meşhur iklimin hududuna bulunan mamur memleketleri ve her birinde olan
yüksek dağları, akan büyük nehirleri ve ahalisinin renklerini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Dörtte bir oturulan
yeri yedi iklime taksim eden eski filozoflar, her bir iklimi nice meşhur
memleketlerle sınırlayıp, belirlemişlerdir. Nice delillerle tecrübe ederek
sınayıp, araştırmasına yetmişlerdir. Zira ki otuz ve kırk sene zarfında
niceleri bu dörtte bir meskun yeri seyahatle baştan başa gitmişlerdir.
Birinci iklimin mesafesi; atı okyanusundan, Berber ülkesinden, Nebür'den,
Habeş'ten, Hadramut'tan, Sebe'den, Güney Yemen'den, Güney Sind, Hint ve
Çin'den geçip, doğu okyanusunun bazı adalarına uğrar, bilinmiştir. Bu
ikimde yirmi yüksek dağ ve otuz büyük nehir telaşa ve seyrolunmuştur.
Buranın ahalisinin hepsi siyah bulunmuştur. İkinci iklimin mesafesi; batı
ve kuzey şehirlerinin tümünü, Sudan'ı, Kuzey Arap adasını, Yemen'i, Mekke,
Medine, Taif, Katif, Bahreyn ve hürmüz şehirlerini, Hint, sind, Maçin ve
Çin ortalarında bulunan şehirleri geçip, doğu okyanusu adalarının
ortalarına ulaşır bulunmuştur. Bu iklimde yirmiyedi yüksek dağ ve yedi
büyük nehir seyr ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisi siyaha yakın esmer
müşahede olunmuştur. Üçüncü iklimin mesafesi; batı okyanusundan gelip,
kuzey Afrika şehirlerinden ve Mısır'dan geçip, Kudüs, Şam, Küfe, Bağdat,
Basra, Şiraz, İsfahan ve Fars memleketinin tümünden, Hint, Çind, Maçin ve
Çin'in kuzeyinden geçerek, doğu okyanusu adalarına ulaşmıştır. Bu iklimde
otuzüç yüksek dağ ve yirmi büyük nehir seyrolunmuştur. Buranın ahalîsi
buğday benizli esmer bulunmuştur. Dördüncü iklimin mesafesi akdenizin
tamamıdır. Okyanus olan Sebte boğazından, Endülüs, İspanya ve Galyanın,
Firengistan ve Rumeli'nin güney taraflarından geçip, Akdeniz'in ve
Anadolu'nun güney yarılarından geçer, Trablus, Antakya, İskenderun, Halep,
Erzincan, Diyarbakır, Musul, Tebriz, Erdebil, Kazvin, Tus, İran dağlarının
kuzeyi, Lahor, Keşmir ve Horasan'dan, Hint ve çin'in kuzeyinden geçip, doğu
okyanusunda bulunan adalara ulaşır bilinmiştir. Bu iklimde yirmibeş yüksek
dağ ve yirmiiki büyük nehir seyr ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisinin
tümü beyaza yakın esmer müşahede olunmuştur. Beşinci iklimin mesafesi; batı
okyanusundan, İspanya kuzeyinden, Akdenizin kuzey yarısından geçip, Anadolu
şehirlerinin çoğu, sivas, Erzurum, Şirvan ve Hazer denizinin güney
yarısında olan Keylan ve Cam emsali şehirleri geçip, Maveraünnehr, Harezm,
Semerkant ve Buhara, Türkistan ve Tataristan'ın güneyi, Deşt-i Kebir,
Tibet, Çin seddinin kuzeyi, Tebük'ün güneyi, Hıta ve Hıtan memleketlerinden
geçip, doğu okyanusa uğrar bilinmiştir. Bu iklimde otuzüç yüksek dağ ve
onbeş büük nehir sayılmıştır. Buranın ahalisinin tümü beyaz bulunmuştur.
iklimlerin en ılımlısı dördüncü iklimdir. Sonra bunun iki tarafında
komşuları bulunan üçüncü ve beşinci iklim ona eklenmiştir. Zira ki bu üç
iklimin suyu ve havası letafetinden ahalisinin çoğu batınî ve zâhiri
kuvvette, güzellik, hüner ve olgunlukta itidal üzere bulunmuştur.
altıncı iklimin mesafesi; batı okyanusundan, firenk memleketlerinin
kuzeyinden ve Rumeli memleketleri kuzeyinde bulunan şehirlerden ve
İstanbul'dan ve Karadeniz'in güney ve kuzeyinde bulunan memleketlerden ve
Azak'tan geçip, Gürcistan'a, Gece, Tiflis, Varna ve Gökçe denizden (Hazer)
Şirvan'ın kuzeyine, Derbent kalesinden Dağıstan ve Ejderhane memleketlerine
uğrayıp, Hazer denizinin kuzey yarısından geçip, Seyhun nehrinin geriinde
olan Karakalpak ve Özbek, Çağatay ve Kaşgar, Ulungay ve Türkistan
memleketlerinden, Tataristan ve Dest-i Kebir'in kuzey yarılarından, Hıta ve
Hıtan memleketlerinin kuzeyinden geçip, doğu okyanusunda bulunan adalara
ulaşır bulunmuştur. bu iklimde onbir yükse dağ ve kırk büyük nehir sayılmış
ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisi sarıya meyyal beyaz müşahede
olunmuştur. Bu iklimin soğuğu şiddetli iken yine itidal üzere bilinmiştir.
Yedinci iklimin mesafesi; batı okyanusu sahilinden, Portekiz ve
İngiltere'den geçip, Kıpçak, Tesalya, Bulgaristan ve Rusya'dan, Hazer
şehirlerinin kuzeyinden geçip, Deşt-i Kebir'den, esi Tataristan'ın
kuzeyinden ve İskender seddinden geçip, batı okyanusta bulunan adalara
uğrar bilinmiştir. Bu iklimde onbir yüksek dağ ve kırk büyük nehi
seyrolunmuştur. Buranın ahalisi kızıla meyyal beyaz bulunmuştur. Bu yedinci
iklimin sonu ellini enlem tayin olunmuştur. En uzun gün onda, tamam onaltı
saat bulunmuştur.
Esi filozofların görüşlerine göre, yedi iklim bunlardır, ki açıklanmıştır.
Fakat sonraki filozofların görüşleri üzere taksim olunan yirmidört iklimin
hudutlarının belirlenmesi, ilerideki cetvelde olan rakamlara havale
kılınmıştır.
Beşinci Madde
değiştirYedi iklimin ötesinin mamur bulunduğunu, doksanıncı enleme değin
keşfederek, iklimler itibar olunduğunu ve yedi iklimi her birinde en uzun
günün bilindiğini ve en uzun günden her bir iklimde, şehirlerinin yerinin
belirlendiğini bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, gerçi eski astronomlar, yedi iklimin ötesini
iltifat ve itibar etmeyip, yedi ikile hasar ve kasr etmişlerdir. Lakin
sonraki astronomlar, tıpkı yedi iklimdeki gibi,en uzun gününe yarım saat
eklendikçe bir iklim itibar edip; ekvatordan en uzun günün yirmidört saat
olduğu yere değin, ki o burclar kutbu dönencesidir, yirmidört iklim
seçmişlerdir. Lakin ondan yerin kutbuna yani âlemin kutbu altına varıncaya
dek yarım saat ekleme kaidesinin yürümesi mümkün olduğundan, en uzun gün
birer ay arttıkça, bir iklim itibariyle iki kutup arasını dahi altı iklime
taksim edip, doksanıncı enleme dek, tümünü otuz iklim belirlemişlerdir.
Yedi iklimin ötesini araştırmak için kutup dönencesi altına değin
gitmişlerdir. Oraları meskûn bulup, halkını surette insan, sîrette hayvan
emsali eksik ve bilgisiz müşahede etmişlerdir. Kutup dönencesi altında bir
kavme yetmişlerdir ki hepsi it ağızlı ve it huylu, biri biriyle itlik
ederler ve it gibi yaşayıp, it dirliğinde olurlar. Kışın şiddetinden on ay
müddetinde it gibi yerlere girerler. Onlar ne din bilirler, ne mezhep; ne
meşrep ne de sanat ederler. Ne süs ne ibadet bilirler. Ne âdet, ne letafet
ve ne nezafet bilirler, ne iffet. suretleri icabı muamele ederler. Orada
bir büyük dağ bulunmuştur ki, ikibuçuk fersah yüksekliği alınmıştır. Dağın
altında altın madeni yanıp, tepesinden dumansız ateşin havaya çıktığını
görmüşlerdir. Dağın etrafından çok sıcak kaynaklar fışkırıp, büyük nehirler
olmuştur ve uz tutmuş olan kuzey okyanusa dökülüp; deniz, suların
sıcaklığıyle çözülüp, ılımıştır. Denizin o sahilleri donmuş olmayıp,
balıklar o semte gelip doluştur. buraların ahalisi, o balıkları avlayıp ve
yiyip, uzak beldelere satıp; onunla hayvan derileri alıp, giyinirler. Oraya
sürekli kar yağdığından, on ay sıcak nehirler ile ılımanlaşmış hamamlarda
kalırlar. iki ay kadar yaz olur ki, hamamlardan dışarıya çıkarlar. Orada
yaşayanlara, âlemin güney yarısı sürekli ufkun altında olduğundan hiç
görünmez. Kuzey yarısı ufkun üstünde olduğundan sürekli görünüp; yıldızların
ve feleklerin hareketi burada değirmen gibi döndüğünden, o yerden
doksanıncı enleme varıncaya değin, en uzun gün hafta ve ay ilavesiyle altı
aya ulaşır. Zira ki güneş, açıklanan batıya yönelik hareketiyle koç
burcunun başlangıcına geldiğinde; doksanıncı güney enleminde bir derece
kadar yeryüzünden batıp doksanıncı kuzey enleminde karanlık oan bir deree
kadar yeryüzünden batıp, doksanıncı kuzey enleminde karanlık olan bir
derece kadar yere doğup; atı ayda kuzey burçlarını dolaşıncaya dek, güney
kutbunda bir gece, kuzey kutbunda bir gün olur. Çünkü güneş, terazinin
başlangıcına oluşur ve güney burçlarında olu. Yerin kuzey kutbundan batıp
yine güneyinde doğar. Altı ayda o burçları kat edinceye dek, kuzey semtinde
yerin bir derecesi yine karanlıkta kalıp, oralarda bulunan deniz donar.
Güney semtinin dahi durumları, kuzeye kıyasla bilinir. Şu halde kuzeyin
gündüz zamanı, güneyin gecesidir; güneyin gündüz zamanı, kuzeyin gecesidir.
(Gece ile gündüzü birbirine dönüştüren Allah münezzehtir.
Bir iklimde en uzun günü bulmak lazım gelirse, o kaçıncı iklimse yarısını,
oniki buçuk saat üzerine eklemekle elde edilir. Mesela beşinci iklimde
bulunan erzurum'da iklim sayısının yarısı olan ikibuçuk, onikibuçuk üzerine
ekense, onbeş olur. Bu durumda açıklığa kavuşmuş olur ki, beşinci iklimde
en uzun gün onbeş saattır. Bu kıyas üzere, en uzun günden, şehrin kaçıncı
iklimin ne semtine düştüğü de bilinir. Mesela şehrimiz Erzurum'un en uzun
günü, onbeş saat oniki dakikadır. Şu halde bu sayının onikibuçuğu
çıkarılıp, kalan ikibuçuk ile oniki dakikanın iki katı alınsa elde edilen
beşten iklim sayısı, yirmidört dakikadan şehrin yeri ortaya çıkar. Yani
bilinir ki, şehrimiz Erzurum beşinci iklimin ikinci yarısının sonlarında
bulunmuştur. Zira ki, her bir iklimi enlem mesafesi yarım saat fazladır ki,
otuz dakikadır. İklimi yarısı, çeyrek saattir ki, onbeş dakikadır. Bu
durumda onbeş dakikada bulunan şehir, iklimin ortasında; onbeşten eksik
bulunan şehir, iklimin evvelindedir. Şehrimiz Erzurum gibi onbeşten fazla
bulunan şehir, iklimin ikinci yarısındadır. Eğer onikibuçuk çıkarılıp,
kalan ikibuçuk, dörde bölünse paralel dairenin sayısı elde edilir. Zira ki
beş iklimin on dairesi olur. Kalanları buna kıyas ile bulunur. Şu halde
ekvatordan doksanıncı kuzey enleme varıncaya dek iklimlerin durumları e
tavırlarla bilindiyse; sonraki astronomlara göre güney tarafının durumları
aynen böyle bilinir. Yani orada da otuz iklim taksim olunur. Zira ki
dünyanın yarısı, ekvatordan kuzey tarafa düşmüştür. Mesela dörtte bir
meskun yerin ekvatorun güney tarafında iklim ola. Kamer dağlarından geçip,
Nil nehrinin kaynağından dolaşır. İkinci iklim, kış dönüm noktası altından
geçip Kortanş burnuna uğrar. Zira ki, sonraki astronomlar o tarafta otuzüç
derece enleminde nice memleketleri bulmuşlardır. Buraların ahalisinin tümü
putperesttir. Şu halde iklimlerin tümünün sayısı ve paralel daireleri, en
uzun günleri, enlemleri ve mesafeleri bütün bunların sayıları bulunmak
murat olunursa, az sonra vereceğimiz cedvelden malum olur. (Mülkünde olanı
en iyi bilen Allah'dır).
Altıncı Madde
değiştirOturulan yerlerin ve şehirlerin mizacını bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: su ve hava, arazi
farklarına bağlı olduğundan, oturulan yerlerin farklılığı hasebiyle
değişik olmuştur. Allah'ın kudretiyle çeşitli tesirlerinden yerin mizacı
ile aynı olup, su ve hava, toprağa uymuştur. Her yerin mizacı aşka bir tarz
olduğu için, her şehir kendi ehlini, kendi mizacı gereğince terbiye
etmiştir.
Sıcak yerlerin mizacı, kendi ehlini kara ve kıvırcık saçlı, hazmı zayıf,
bozuşması kuvvetli, rutubeti az, kalbi korkulu, bedeni yumuşak, düşüş ve
ihtiyarlığı çabuk etmiştir. Habeş şehirleri gibi. Zira ki onları
sâkinlerinin ömrü, ancak otuz seneye gitmiştir. Yaşı kırka varan pek nâdir
olur. Soğuk yerlerde oturanların mizacları, kendi ehline şecaat ve kuvvet
bahşedip, hazımlarını kolay ve rahat kılmıştır. Şu halde soğuk yerler
rutubetli de olursa, kendi ehlini, etli, yağlı, cüsseli ve geniş edi,
genellikle bedenleri arave ve nezaket bulup, beyaz ve berrak olmuştur.
Yazları mutedil olup, kışlarının soğuğu şiddet bulmuştur. Rutubetli
yerlerin izacı, kendi ehlini, güzel yüzlü, yumuşak sözlü edip, onlara
gevşeklik ve mutedil bir yazla kış verip, humma, basur, ishal ve cilt
hastalıklarını çoğaltmıştır. Kuru yerlerin mizacı, endi ehlinin deri, mizaç
ve dimağlarını kurutup, yazlarını sıcak ve kışlarını soğuk eylemiştir.
Yüksek yerlerin mizacı, kendi sakinlerine sıhhat ve kuvvet verip, çoğunu
iyi ahlakla mesrur, ilim ve kemal ile mamur, güzellik ve cemal ile nurlu,
uzun ömürle ömürlü etmiştir. Çukur yerlerin mizacı, kendi mahpuslarına gam
ve kede içinde sıcak ve durgun su verip, onları havasıyle hummalı,
kesafetiyle sıkıntılı, anlayışlarını az ve mizaçlarını illetli etmiştir.
Açık ve taşlı yerlerin mizacı, kendi çevresindekilerin bedenlerini
kuvvetli, saçlarını çok ve boylarını kısa edip, çoğunu çekî ve reşit;
azlarını sıcak ve şiddetli etmiştir. Onlarda kuruluk ve seher çok
olduğundan, savaş ve dövüşe galip olmuşlardır. Karlı dağların mizacı,
öteki soğuk şehirler gibi kendi ehlini tertip edip, karı bâki kaldıkça,
temiz rüzgârıyle onları temiz etmiştir. Deniz çevresindeki yerlerin mizacı,
kendi ehline sıcaklık ve soğukluğu mutedil edip, rutubetini kuruluğu
üzerine üstün etmiştir. Kuzey memleketlerinin mizacı, soğuk beldeler ve
soğuk mevsimler gibi olup, kendi ehlinde asrî hastalıklar çok, karınlarında
safra toplanmasını az etmiştir. O şehirlerinin sakinlerinin hazımları
kuvvetli ve ömürleri uzun olmuştur. Zira ki onların çoğu yüz yıldan fazla
yaşamıştır. onlarda bozuşma az ve damarları dolu olduğundan ve damarları da
geniş olduğundan burun kanaması çok olmuştur. Yaraları az olup, çabuk şifa
buluştur. bedenleri kuvvetli, kanları temiz ve yürekleri ateşli olduğundan,
çoğu yırtıcı hayvan vasıflarıyle dolmuştur. Güney taraflarının izacı, sıcak
şehirler ve mevsimler hükmünde olup, sularının çoğu acı ve tuzlu
bulunmuştur. ehlinin başları rutubet maddeleriyle dolu, hisleri illetli,
azaları gevşek, iştihaları az, mide ve şehvetleri zayıf müşahede
olunmuştur. Yaraları zor şifa bulur. Kadınları, hastalıklarla çocuklarını
düşürüp, çocukları az ve hayızları çok olur Cümlesine sara ve çeşitli humma
isabet edip, basur istila etmiştir. Hatta otuz yaşını geçen, felçli olup
gitmiştir Doğudaki oturulur yerler ki, doğusu açık olan şehirlerin mizacı
sahih ve hoş bulunmuştur. Zira yki güneş, o şehirlerin ahalisi üzerin
doğup, havalarını ılımlı ve temiz kılmıştır. Batı bölgeleri i doğudakilerin
aksi olmuştur. O bölgelerin mizacı, rutubetli ve yoğun kalmıştır. Zira ki
batı bölgeleri ahalisi üzerine güneş, gündüzde şule salmaz, ta yükselip
etrafı ısıtmadıkça üzerlerine gelmez. Şu halde onların soğuk geceleri
ardınca güneş, üzerlerine fecaatle doğup, on an içinde sıcaklığıyle istila
ettiğinden, buraların halkı balgamla olmuştur.
Açıklanan yerlerin birini seçip, vatan murat eyleyen seyyahlara gereklidir
ki, önce o yerin yükseklik ve alçaklığında, açıklık ve kapalılığında olan
özelliklerini ve o şehrin komşusu bulunan dağlar, madenler ve buharların
mizaçlarını ve yönlerini bilip; ondan şehir halkının hastalık ve sıhhatle,
hazım ve şehvette, güzellik ve surette, ahlak ve sürette, meşrep âdette,
mezheb ve iffette haim olan durumlarını tecrübe kılsın. Bundan sonra
binalarının dışını; genişliği ve içi yüksek midir, kapı ve pencereleri
doğuya açık veya kuzeye dönük müdür, bilsin. Zira ki, binanın
şartlarındandır ki , evin içi geniş ve yüksek, kapı ve pencereleri y a
doğuya veya kuzeye açık ola. ta ki sabah rüzgârı ve kuzey rüzgârı o eve
dola. Onunla ev mamur olup, evdekiler ondan her an hayat ve can bulurlar.
Gönülleri hoş olup, bedenleri sıhhat ve âfiyetle kala. şu halde bina
işlerinde önemli ve lüzumludur ki, seher yelini ve kuzey rüzgârını evin
içine dâhil ve güneşin şuası yerine âsıl ve havasının salahı doğu güneşi
ile hâsıl ola. Gerçekte ki, temiz, latif, akıcı, soğuk ve tatlı olan
nehirleri, eserek dolaşıp gelen seher yeli ile nedim ve yâr olup, iştiyak
ile teneffüs etmek, cana safa, cisme şifa ve kalbe ciladır.
Bu konuları resmeden dairelerin burada toplu olarak verilmesi münasip
görülmüştür.
| Marifetname | |
|---|---|