Kilisli Ador Kuyumcıyan'ın mektubu - 25 Mayıs 1914
Öncelikle hâlinizi sorar ve selâm ederim. Beni sorarsanız hamdolsun sağlığım yerinde. Ancak Kilis’ten çıktığımdan beri size mektup yazamadığımdan dolayı çok üzgünüm. Şimdiye kadar çok meşgul olduğumdan, ancak şimdi yazabildim. Bundan önce komite arkadaşlarımdan birkaçına mektup yazdımsa da yazık ki hiçbirinden cevap alamadım. Bu mektubu yazmaktaki amacım iki mesele hakkında haberdar olmak ve bahsetmektir. Birincisi; komitemiz ne şekilde çalışıyor? Arkadaşların komiteye karşı olan ilgileri nasıldır? Sayıları azaldı mı? İnşallah çoğalmıştır. Komiteye ait bu ve buna benzer işlerden bahseden bir mektup gönderin ki benim de bu meselelerle ilgili fikirlerim olsun.
İkincisi; gerek para kazanmak, gerekse askerlikten veya eziyetten kurtulmak için Amerika’ya ve diğer yerlere kaçan arkadaşlara birkaç söz söylemek düşüncesindeyim. Cesaretimi bağışlayın, benim onlara söz söyleyecek adam olmadığımı biliyorum. Ancak vaktiyle yürüttüğüm mesleğin gereklerindendir diyerek yazmayı uygun görüyorum.
Sevgili arkadaşlarım
Öncelikle hepinize selâm ederim. Bizi soranlara da çok rahat olduğumu söylemek isterim. Yalnız bir rahatsızlığım var ki, o da sizinle birlikte olamamaktır. Zararı yok, bu da geçer. İnşallah bir gün tekrar sizinle bir araya gelir, konuşur, güleriz. Ancak bu mektubu yazmaktaki amacım, size iki meseleden dolayı ricada bulunmaktır. Bana gücenmeyeceğinizi biliyorum.
Arkadaşlar hiçbirinizin askerlik yüzünden Kilis’ten dışarı çıkmasını istemem. Askerliğin hiçbir zor yanı yoktur. Bir Ermeni gencine asker denilmesinin ne kadar şerefli olduğunu, evvelce ben de bilmezdim. Şimdi ise askerliğin ne kadar şerefli olduğunu anlıyorum. Askerlikten kaçmak yanlış bir düşüncedir. Çünkü Müslümanlar, Ermeni milletinin senelerden beri yediği tokatları ve tokatlayan elleri durdurdu. Bunun için, kendimizi bahtiyar saymalıyız. Evet askerden kaçan bir genç, kendini cesur saymasın. Ne devletine ve ne de bize lâzım olan şey kendisinde bulunmuyor. Bugün bir Ermeni genci askerden kaçarsa, Ermeni milleti bundan 30 sene sonra 10 adamını kaybetmiş olacaktır. Eğer her genç ben asker olmayacağım deyip kaçarsa, komitemizin amacını, emellerini kim gerçekleştirecektir? Ben şimdiye kadar belki on defa kaçabilirdim, ama kaçmadım. Kaçmamamın sebebi, ilk olarak mesleğim böyle olmasını gerektiriyor ve ikinci olarak da milletimin adı lekeleniyor. Ama diyeceksiniz ki bir Ermeninin kaçmasıyla Ermeniliğin adına halel gelmez. Herkes, bu askerlik benim milletimin namusudur diye düşünürse, işte o zaman Ermeni milleti diğer milletler arasında bir derece daha yükselir. Amerika’ya veya başka yerlere kaçmayınız. Çünkü mesele kötüleşiyor. Harbiye Nezaretinden, gayrimüslimler askerlikten kaçmaya devam ederlerse, kendileri için askerlik belki yakında kalkar haberleri işitiliyor. Allah korusun böyle bir şey olursa, bizim için çok üzücü bir mesele olacaktır. Bundan başka çok büyük bir şey daha kaybetmiş olacağız. O da, 30-35 senedir bütün Ermeni milletinin, daha doğrusu Hınçakyan Komitesinin çalıştığı ve uğrunda şimdiye kadar binlerce can feda ettiği “Ermenistan” mukaddes maksadından tamamen ümidimizi keseriz. Bunun için ne yapmalı?
Padişaha borcumuzu ödemeliyiz. Bu da o kadar zor bir şey değil. Askerlik iki sene oldu. Bu bir genç için hiç önemli değil. Benim sizden ricam, orada bulunan ve kaçmak fikrinde olan arkadaşların kaçmalarına müsaade etmemeniz. Çünkü bu durum bir gün bize çok pahalıya mal olacaktır. Bundan yüzlerce sene evvel, Ermeniler 36 milyon nüfusa sahip iken, şimdi ancak iki buçuk milyondur. Şimdi şu geriye kalanı da bu şekilde kaybetmek doğru değildir. Zira Amerika’ya bir Ermeni olarak gider, orada evlenirse, kendisi ve ondan doğan nesil Amerikalılaşmış olur ve Ermeniliği kaybederse de bu da doğru bir şey olmaz..............