Sünne'deki Ermenilere ilişkin yazışmalar - 1915
Osmanlı Hükûmeti
Dışişleri Bakanlığı
Siyasî İşler Genel Müdürlüğü
Dışilişkiler Dairesi
Bükreş Elçiliğine 10-23 Temmuz 1915 tarih ve 580/37 numara ile Sünne Konsolosluğundan gönderilen yazıların suretidir.
4 Temmuz 1915 tarih ve 30184/65 numaralı konsolosluğun genel yazılarının içinde bulunan, emirlerine bağlı kalınarak Sünne’deki Ermenilerin durum ve hareketleri hakkında aşağıdaki bilgi arz olunur:
Yaptığım araştırmalara göre savaştan önce Sünne’de, kısmen Osmanlı uyruğundan, kısmen de Rusya ve diğer ülke uyruklarından olmak üzere işçi ve amele takımından beş-altı yüzden fazla Ermeni bulunmaktaymış.
Savaşın başlamasının ardından bunlardan birçoğu yani Rusya uyruğundan olanlar askerlik görevlerini yapmak için, Osmanlı uyruğundan bulunanlar ise Ermeni komiteleriyle Rus konsolos memurları ve Rus propagandacılarının teşvikleri ve yardımları ile gönüllü olarak Kafkasya’daki savaşa gönderilmişlerdir.
Bu maksatla Romanya’daki Ermeni komiteleri tarafından gönderilen özel memurlar ve “Dolabyan” isminde biri buradaki Ermeniler arasında birtakım karışıklık çıkararak kışkırtmalarda bulunmuş ve para yardımı toplamıştır.
Daha sonra Rus ordusunun Van civarında sözde bazı başarılar sağladığı haberleri üzerine, geri kalan Ermenilerden bir kısmı daha yakınlarda beşer onar o taraflara gitmişlerdir. Bunlardan bir miktarı da doğal olarak işsizlikten oraya buraya dağılmışlardır.
Bugün Sünne’de çoğu Romanya uyruğundan olmak üzere mevcut bulunan bütün Ermenilerin miktarı yüz kişiye varmaz. Bunların da çoğunluğu yaşı geçmiş ve güçsüzler takımından olup kahveci, berber, ayak esnafı ve işçi takımındandır. Aralarında esasen belli başlı tüccar veya esnaf yok gibidir.
Seferberliğin ilânı üzerine Sünne’de bulunan ve askerlik yapmakla yükümlü olan hiçbir Ermeni çağrıya uymadığı gibi, bedeli olan parayı da vermemiştir. Bu gibilere konsoloslukça vatandaşlık belgesi vesairenin verilmesinden kaçınılmaktadır. Bunlar da yerel polise müracaat ederek ülke kanunlarının hükmüne göre Romanya’da oturma izni almışlardır. Bunların sayısı yüze yakındır (Daha önceki yazılarımda arz ettiğim üzere Sünne Polis Müdürlüğüne, İçişleri Bakanlığından emir verildiği takdirde bu Ermenilerin isim, lâkap ve memleketlerini bildiren bir defterin bize verilebileceği bildirilmiştir).
Bakanlığınıza da arz edildiği gibi seferberlikten beri konsolosluktan vatandaşlık belgesi ve diğer belgeleri alan Rum ve Ermenilerin tamamı askerlik yaşı gelmeyen şahıslardan ibaret olup şimdiye kadar bunlardan hiçbiri konsolosluğa müracaat etmemiştir.
Savaşın ilk zamanlarında, Ermeni komitelerinin faaliyeti ve Rus memurlarının yardım ve gayretiyle Ermenilerin buradan çok sayıda silâh ve ateşli maddeler geçirdikleri de haber alınmıştır. Şu sırada, buradaki Ermenilerin kışkırtmalarını ve yalanlarını gösterecek izler, yeni ve ciddî bilgiler henüz ele geçirilememiştir.
Yalnız kahvecilik yapan Kiğılı Karabet ve Bitlisli Avedis ile Berber Manuk ve Kurukahveci Karabet isimli şahısların, Ermeni komiteleri için ufak tefek para yardımı topladıkları anlaşılmıştır. Söz konusu şahısların gerçek isim ve şöhretleriyle memleketlerini araştırdığım için, bunları daha sonra bildireceğim. Geçenlerde elçiliğin emriyle Bükreş’e gidiş-dönüşüm esnasında Kalas’ta bir gün kaldığımdan istifade ederek Romanya’nın çeşitli yerlerinden hemen bütün gün söz konusu şehre kafile kafile Ermeniler gelmektedir. Bazılarının ifadesine göre, bunların Ermeni Hayır Cemiyeti ve diğerlerinin rivayetine göre de Ermeni Komitesi tarafından her birine ellişer frank harçlık verilerek Rus vapurlarıyla ve Tuna’nın İsmail ve Gülya koluyla ücretsiz olarak Kafkasya’ya sevk edildikleri de haber alınmıştır. Bir de Sünne’deki Ermeniler arasında meydana gelmiş ve gelmekte olan kışkırtmalarda bazı durum ve hareketlere göre Uluslararası Tuna Komisyonunun, Sünne Liman Başkanlığı Başkâtibi ve Osmanlı uyruğundan Tekirdağlı “Hristo Kurvartanisyan” Efendinin de az çok parmağı bulunduğunu kesinlikle zannediyorum. Hristo Kurvartanisyan, tahminen elli yaşlarında, sakalsız, Avrupa’da tahsil görmüş, görünüşte iyiliksever gibi olsa da çok hilekâr ve iki yüzlü bir adamdır.
Bu konuda şimdilik arz edeceğim bilgiler bundan ibarettir. Devamlı olarak düşmanlar tarafından gözetim altında bulunmama ve gerekli vasıtaların yokluğuna ve sıkıntısına rağmen, gücümün yettiği derecede araştırmada ve devamlı takipte bulunarak yeni bilgiler elde ettikçe hızla bildireceğimi arz ederim.
Açıklama:
Şimdi aldığım bilgiye göre Sünne’de bir bakıma komitecilikle meşgul olan ve Ermeni fesatçıları için para yardımı toplayan şahıslar:
- Kahveci Bitlisli Avedis Artin
- Kahveci Kiğılı Karabet Bogos
- Berber Kiğılı Evdasim Artin
- Kurukahveci Erzincanlı İstefan Kiragos
- Kahveci Bitlisli Muşah Markar
- Kahveci Bitlisli Şekerd Markar
- Kurukahveci Bogos Asadoryan
isimli kimselerdir.
Osmanlı Hükûmeti
Dışişleri Bakanlığı
Siyasî İşler Genel Müdürlüğü
Dışilişkiler Dairesi
Başkomutanlığa
1 Ağustos 1915 tarih ve 69146 / 1227 numaralı tezkereye Ek’tir. Romanya’da Ermenileri kışkırtmakla ve Sünne’de komitecilikle meşgul olan ve Ermeni fesatçılarına para yardımı toplayan bazı şahıslara dair bilgileri içeren, Sünne Konsolosluğundan Bükreş Elçiliğine gönderilen yazının sureti, bilgi olmak üzere Ek’te gönderildi. Bir sureti de İçişleri Bakanlığına gönderildi.
Dışişleri Bakanı adına
Osmanlı Hükûmeti
Dışişleri Bakanlığı
Siyasî İşler Genel Müdürlüğü
Dışilişkiler Dairesi
4 Ağustos 1915 tarih ve 1257 / 69293 numaralı tezkereye Ek’tir. Sünne’de bulunan Ermenilerin durumları ve hareketleri hakkında Sünne Konsolosluğunun, Bükreş Elçiliğinden gönderilen rapor sureti Ek’te gönderildi. Bir sureti de İçişleri Bakanlığına gönderildi. Kalas Başkonsolosluğundan gelen telgrafa göre, geçenlerde Bulgaristan ve Romanya’dan gelen iki yüz Ermeni gönüllüsünün vapurla Reni’ye gitmek üzere hareket ettikleri söz konusu elçiliğin verdiği bilgiler arasındadır.
Dışişleri Bakanı adına
Tolçe 13 Eylül 1915 - Bu gece yarısından bir buçuk saat sonra Osmanlı Devleti’nin “Solna” Eski Konsolosu, birkaç arkadaşıyla “Kanberi” birahanesindeyken çalgıcılardan “Marselyez” marşının çalınmasını istemiştir. Orada bulunan yeni konsolosun bu isteğe karşı çıkması, iki konsolos arasında sert bir tartışmaya sebep olmuştur.
Pek çok İngiliz, Fransız ve Ermeni, eski konsolosun tarafını tutarken (eski konsolos Ermeni’dir) yeni konsolosu ise birkaç Alman savunmuştur. Bundan dolayı büyük bir kavga çıkmış ve yeni konsolos olanca kuvvet ve şiddetiyle dövüşmüştür. Polisin müdahalesiyle kavga edenler karakola sevk edilerek, birahanede meydana getirdikleri zarar ve ziyan kendilerinden istenmiştir.
Osmanlı Ordusu
Başkomutanlığı
Sünne eski konsolosu olup, görevinden alınan Ermeni’nin Sünne’de mi kaldığı, yoksa başka tarafa mı gittiği hakkında bilgi verilmesi istenmektedir.
Genel Karargâh
İstihbarat Şubesi Müdürü